PIERWSZY  AKT


Pierwsza Scena

(Obóz towarzyszy pancernych, z lewej wejście do
gospody stojącej w lasku, z prawej kilka namiotów.
Przed gospodą przy stołach towarzysze kończą ucztę,
luzacy usługują im, nalewając w czary miód, który
przynoszą z gospody. W głębi żołnierze, jedni w
pancerzach, drudzy bez nich, grzeją się przy dużym
ogniu nanieconym wśród drzew już w połowie opadłych
z liścia. Z prawej stół, przy którym ucztuje gromadka
żołnierzy, wśród nich Maciej trzyma pierwsze miejsce.
Zbigniew i Stefan między kolegami przy stole z lewej
strony. Wieczór)

ZBIGNIEW
Więc gdy się rozstaniem,
Przed słońca świtaniem...

CHÓR
Kto żyw, kto brat, bierz w dłoń pełną czaszę!

ZBIGNIEW
...strzemienne rzecz godna
Wychylić je do dna.

CHÓR
(Trącają się pucharkami)
Sto lat, sto lat,
Niech trwa zdrowie nasze!

ZBIGNIEW
Dokoła spokojnie,
Ni słychu o wojnie!

CHÓR
Znać tak tę rzecz prowadzi sam Bóg!

CHÓR IZBIGNIEW
Kto w ziemie bogaty,
Niech wraca do chaty,
Kto chce, niech miecz przekuje na pług!

ZBIGNIEW
Źle mówicie, bracia mili,
Chociaż pokój daje Bóg,
W jakiejże to rycerz chwili
Oręż swój zamienia w pług?
Wszak obydwóch ludziom trzeba,
Pług z orężem, z bratem brat,
Bez pierwszego nie ma chleba,
Drugi broni pól i chat!
Toż u ściany naszej chatki
Jak ważności świętej rzecz,
Pod obrazem Bożej Matki,
Zwiśnie pancerz,
zwiśnie hełm i miecz!

CHÓR
A gdziekolwiek złe nadleci,
Wnet pożegnamy wiejskiej ciszy raj.
W dłoniach tych nie pług zaświeci,
Tam gdzie wezwie Bóg i kraj!

ZBIGNIEW
W dłoniach tych nie pług zaświeci
Gdy wezwie kraj!

CHÓR
W dłoniach tych nie pług zaświeci,
Gdy wezwie Bóg!
Gdy wezwie kraj!

ZBIGNIEW
Więc gdy się rozstaniem,
Przed słońca świtaniem...

CHÓR
Kto żyw, kto brat,
Bierz w dłoń pełną czaszę!

ZBIGNIEW
...strzemienne rzecz godna
Wychylić je do dna.

CHÓR
Sto lat, sto lat,
Niech trwa zdrowie nasze!

ZBIGNIEW
Dokoła spokojnie,
Ni słychu o wojnie!

CHÓR
Znać tak tę rzecz prowadzi sam Bóg!

CHÓR IZBIGNIEW
Kto w ziemie bogaty,
Niech wraca do chaty,
Kto chce, niech miecz przekuje na pług!
Czy zła to rzecz, zagroda i miecz!?

STEFAN
Zamiast bezczynnie służyć w żołnierce
Z bratem wracamy w domowy próg,
Lecz zachowamy zbroję i serce,
Jak dla ojczyzny wypada sług,
Jak dla ojczyzny wiernych wypada sług.
Rdza ich nie ujmie pod panowanie,
A chcąc rycerskie afekta kryć,
Zostaniem oba w bezżennym stanie,
By w każdej chwili swobodnym być!

CHÓR
By w każdej chwili swobodnym być!

STEFAN
O tak!
Toż kiedykolwiek burza nadleci,
Czy to z pobliskich, czy z dalszych stron,
Już nas nie wstrzyma rzewny płacz dzieci,
Trwoga krewniaków ni lament żon!
Krewniaków trwoga, Ni lament żon!

CHÓR
Kiedykolwiek burza nadleci,
Czy to z odległych, czy z bliskich stron,
Już nas nie wstrzyma kwilenie dzieci,
Trwoga krewniaków ni lament żon!
Trwoga krewniaków, ni lament żon!

ZBIGNIEW
(wesoło podając ręce Stefanowi)
Tęgoś wyrzekł, panie bracie,
To mi głowa! To mi plan!
Nie ma niewiast w naszej chacie,

CHÓR
Nie ma niewiast w naszej chacie,
Vivat! Semper wolny stan!
Tak vivat! Semper wolny stan!
Vivat! Wolny stan!

ZBIGNIEW
By wasze pić zdrowie,
Szczęśliwi mężowie,
Hej, hej! Daj nam,
Daj nam tu miodu dzban!

(Służba podaje miód)
 
Niech żyją poddani,
Ja nie chcę mieć pani,
Chcę zdrów żyć sam,
Ja sługa, ja sługa, ja pan!

CHÓR
Nie chce pani mieć,
Chce zdrów żyć sam,
On i sługa,
on i pan!

STEFAN
Dobrze, dobrze, panie bracie!
Przewyborny taki plan!
Nie ma niewiast w naszej chacie,
Vivat! Semper wolny stan!

CHÓR
Dobrze, dobrze,
słuszność macie!
Przewyborny ten wasz plan!

STEFAN
Nie ma niewiast w naszej chacie.

CHÓR
Nie ma niewiast w waszej chacie.

STEFAN, ZBIGNIEW I CHÓR
Vivat! Semper wolny stan!

(Wszyscy trącają się kieliszkami i piją)

ZBIGNIEW
Bo kiedy niewiasta po domu się szasta,
Mnie w smak  jej źle,
Ja tak, a ona wspak.
Bodaj to swoboda, nikt żaru nie doda,
Co pragnę, to mam,
Bom wolny, bom wolny, jak ptak!

CHÓR
Bodaj to swoboda,
Ma, co chce,
A swobodny jako ptak!
Bodaj to swoboda,
Ma, co chce,
Bo wolny jako ptak!

STEFAN
Dobrze, dobrze, panie bracie!
Przewyborny ten nasz plan!
Nie ma niewiast w naszej chacie,
Vivat! Semper wolny stan!

CHÓR
Dobrze, dobrze, słuszność macie!
Przewyborny ten wasz plan!

STEFAN
Nie ma niewiast w naszej chacie.

CHÓR
Nie ma niewiast w waszej chacie.

STEFAN, ZBIGNIEW, CHÓR
Vivat! Semper wolny stan!

(Podczas ostatniej zwrotki jeden z luzaków,wyszedłszy
z głębi, szepcze do ucha Maciejowi, który opuszcza ławę)

MACIEJ
(zbliżając się do stołu z lewej)
Tandem panicze, czas wyruszyć w drogę,
Wszystko gotowe, siadajmy na koń!

(patrząc w górę)
 
Wnet i zaświta, jak zmiarkować mogę...

STEFAN
Tak! Wkrótce słońce ukaże złotą skroń!

MACIEJ
Żegnajcie nam, najmilsi towarzysze,
Niech od was Bóg oddala wszelkie złe,
Gdy przyjdzie czas porzucić chaty ciszę,
Gdzie wskaże los,
tam my znajdziemy się!

STEFAN
Żegnajcie nam, najmilsi towarzysze,
Niech od was Bóg oddala wszelkie złe,
Gdy przyjdzie czas porzucić chaty ciszę,
Gdzie wskaże los,
tam my znajdziemy się!

MACIEJ, ZBIGNIEW, CHÓR
Tak, tak, gdzie wskaże los,
Tam my znajdziemy się!

STEFAN
(Wszyscy podając sobie ręce)
I jak prędko złe nadleci...

MACIEJ
Aby w piekło zmienić raj.

ZBIGNIEW
Aby w piekło zmienić raj.
W dłoni tej...

MACIEJ
Nie pług zaświeci
Gdy powoła Bóg i kraj!

ZBIGNIEW
...nie pług zaświeci,
Gdy powoła Bóg i kraj!

STEFAN
Gdy powoła Bóg i kraj!

MACIEJ, ZBIGNIEW, STEFAN I CHÓR
Znajdziemy się,
gdzie wezwie kraj!

CHÓR
I jak prędko złe nadleci,
Znajdziemy się, gdzie wskaże los.

MACIEJ, ZBIGNIEW I STEFAN
W dłoni tej nie pług zaświeci,
Gdy powoła Bóg i kraj...

MACIEJ, ZBIGNIEW, STEFAN, CHÓR
Znajdziemy się, gdzie wezwie kraj!
Znajdziemy się, gdzie wezwie nas Bóg i kraj!
Bóg i kraj!

(Po ostatniej czarce, Zbigniew i Stefan razjeszcze
żegnają towarzyszy, którzy ich odprowadzają za
scenę. Maciej także w gromadzieswoich, ściskając się
z tym lub owym, wychodzi za paniczami. Po odejściu
towarzyszy luzacy i słudzy z gospody uprzątają stoły)

Druga Scena

(We dworku Zbigniewai Stefana dość duża, ale
skromna komnata. W głębi wyjście naganek, po lewej
okno, przez które widać stół, krzesła, kantorek i inne
sprzęty dawnegokształtu. Kilka dziewcząt i kilku
chłopaczków wiejskich kończą sprzątanie, inni gromadzą
się koło Marty, która każdy stołek ustawia według
swojego gustu, poprawiając robotę dziewcząt)

DZIEWCZĘTA
(szczebiocząc żywo)
Ach! Pani Marto, mówcie szczerze,
Bo ciekawość i nas bierze,
Boć i nam się wiedzieć godzi,
Czy panicze nasi młodzi,
Paniczowie owi mili,
Co w pogrzebnym dniu rodzica,
Jego domek opuścili,
Dzisiaj pewno wrócą tu?

MARTA
Obietnica nie próżnica,
Wierzcie, kiedy mówią starzy,
Cała wioska o tym gwarzy,
Że w dzisiejszym wrócą dniu!

(Krząta się dalej)

CHÓR
Obietnica nie próżnica,
Wierzcie, kiedy mówią starzy,
Cała wioska o tym tylko gwarzy,
Że dziś jeszcze wrócą!
Cała wioska o tym tylko gwarzy,
Że w dzisiejszym wrócą dniu!
Zwinęliśmy się z robotą,
Domek czysty, gdyby złoto,
Przystrojony i ogrzany,
A wracajcież młode pany,
Do ojcowskiej swej siedziby,
Jest tu ziarno z czarnej skiby,
W stawie ryby, w lesie grzyby,
I owoców pełen sad.

MARTA
Oj! Powrócą nam panicze,

CHÓR
Z nimi uśmiech na oblicze,

MARTA
A do wioski ład!

CHÓR
A do wioski dawny ład!

MARTA
Wrócą tu stolnikowicze,

CHÓR
Z nimi uśmiech na oblicze,

MARTA I CHÓR
A do wioski dawny ład!

GRZEŚ
(Wbiega zadyszany)
Od miasteczka widać tuman.

CHÓR
To panowie pewno jadą.

GRZEŚ
Już tu spieszy pan Okuman.

CHÓR
I lud zbiera się gromadą.

MARTA
Przyszykujtaż chleb i sól!

(Marta wybiega do drugiej izby)

CHÓR
I lud zbiera się gromadą.
Witać panów naszych pól!

(Marta wchodzi z chlebem i solą. Dziewczętai chłopcy
wybiegają. W głębi, przez drzwiszeroko otwarte, widać,
jak z obu stronustawiają się rzędami)

Trzecia Scena

(Stefan, Zbigniew i za nimi Maciej ukazują się w głębi.
Marta z jednej strony we drzwiach podaje im chleb i sól,
które przyjąwszy, oddają Maciejowi. Z drugiej strony stary
ekonom oddaje im na tacy klucze, których nie biorą,
witając przyjaźnie ekonoma i innych wieśniaków, po czym
przestępują próg i z rozrzewnieniem witają dom rodzinny.
Maciej stawia tacę z chlebem i solą na stole w głębi. Kilku
starych wieśniaków, Marta i ekonom wchodzą za nimi i
zatrzymują się w głębi, inni stoją przed drzwiami)

STEFAN
Cichy domku... w cieniu drzew.

MACIEJ
Modrzewiowy w cieniu drzew.

ZBIGNIEW
Otoczony cieniem drzew.

STEFAN
Jak cię uczcić? Brak wymowy.

ZBIGNIEW
Bije serce, płonie krew!

STEFAN, ZBIGNIEW, MACIEJ
Cichy domku, wiekiem zgięty,
Otulony w żywy płot,
Witaj wspomnień skarbie święty!
Strzecho starych cnót!

(z całym uczuciem)
 
Niechże będzie pochwalony,
Wieki wieków Chrystus Pan,
Co nas wiódł z odległej strony
W praojcowskich progi ścian!

STEFAN
Tu nam zabłysło życia zaranie,
Matka pacierza uczyła nas.

ZBIGNIEW
Matka pacierza uczyła nas.

MACIEJ
Matka pacierza uczyła was.

STEFAN
Stąd ją do niebios zabrałeś, Panie,
Jako anioła wolnego skaz!

ZBIGNIEW
Stąd pod cienistej lipy konary
Biegliśmy słuchać o ziemi tej,
Jak rozpowiadał nasz ojciec stary
O dawnych czasach, o chwale jej!

MACIEJ
Tu, gdy panicze biegli z komnaty,
Gdzie sianożęci wabiła woń,
Maciej ich uczył krzesać w palcaty,
Do karabeli zaprawiać dłoń!

STEFAN, ZBIGNIEW, MACIEJ
Cichy domku, wiekiem zgięty,
Otulony w żywy płot,
Witaj wspomnień skarbie święty!
Strzecho starych cnót!
Niechże będzie pochwalony,
Wieki wieków Chrystus Pan,
Co nas wiódł z odległej strony
W praojcowskich progi ścian!

(Marta, ekonom i inni ludzie rozchodzą się.W czasie
następnego dialogu dwóch parobkówi Grześ znoszą
rzeczy do pobocznych izb. Maciej wydaje im rozkazy, po
czym wychodzą,prócz Macieja, który się krząta w głębi)

STEFAN
(w głębi do Zbigniewa)
Cóż powiadasz,Panie bracie?

ZBIGNIEW
Dobrze nam będzieW praojcowskiej chacie,
Uprawiać czarnej ziemi łan.

MACIEJ
Uprawiać czarnej ziemi łan.

ZBIGNIEW
Wzajemnie dzielić pracy trud.

MACIEJ
Wzajemnie dzielić trud.

STEFAN
Miłować nasz wieśniaczy lud.

MACIEJ
Miłować nasz wieśniaczy lud.

STEFAN
O jego byt serdecznie dbać.

MACIEJ
O byt serdecznie dbać.

STEFAN
W radości, w troskach udział brać.

MACIEJ
W radości, w troskach udział brać.

STEFAN, ZBIGNIEW, MACIEJ
I niezależny zachować stan!

ZBIGNIEW
Ba! I czegóż nam tu brak?
Nic nam tu, nic nie pójdzie wspak,
Maciej będzie gospodynią.

STEFAN
Maciej będzie gospodynią!

ZBIGNIEW
Maciej będzie powiernikiem!

MACIEJ
Będę, czym mi rozkażecie.

ZBIGNIEW
Maciej będzie i szafarzem.

STEFAN
Maciej będzie i szafarzem.

ZBIGNIEW
Maciej będzie i klucznikiem.

MACIEJ
Będę, czym sami zechcecie.

ZBIGNIEW
I piwniczym, i podczaszym.

STEFAN
To, to, w to mu tylko graj!

ZBIGNIEW, STEFAN
W to mu graj, w to mu tylko graj!

MACIEJ
W to mi graj, w to mi tylko graj!

STEFAN
Słowem, w cichym domku naszym,
Bez kapryśnych rządu zmian.

ZBIGNIEW
Słowem, w cichym domku naszym,
Dokumentny będzie raj.

STEFAN, ZBIGNIEW, MACIEJ
Vivat niezależny stan!
Vivat niezależny stan!
Przewybornie, miły panie bracie,
Niech żyje nam,
niech żyje niezależny stan!
Tak, nie ma niewiast w naszej chacie!

STEFAN
Ani jednej!

MACIEJ
Ani pół!

ZBIGNIEW
Ani pół!

STEFAN, ZBIGNIEW, MACIEJ
Ani jednej!Ani jednej!

STEFAN
Ani jednej!

MACIEJ
Ani pół!

ZBIGNIEW
Ani jednej! Ani pół!

STEFAN, ZBIGNIEW, MACIEJ
Ani jednej!Ani pół!
Vivat wolny stan!

MACIEJ
(idąc do okna)
Na gościńcu turkot kół.

STEFAN
Co?

MACIEJ
(patrząc przez okno)
Czwórka w poręcz żwawo hasa.

ZBIGNIEW
Któż to?

MACIEJ
Jakaś pędzi tu kolasa! Oj!

ZBIGNIEW
(patrząc na Macieja)
Czegożeć tak srodze zbladł?

MACIEJ
Bo w kolasie białogłowa!

ZBIGNIEW
Białogłowa!

STEFAN
Otóż macie!

GRZEŚ
(wbiegając)
Z Paprzyc pani Cześnikowa!

STEFAN
Co? Stryjenka?

ZBIGNIEW
(w progu)
Jakbyś zgadł!

MACIEJ
(odchodząc na lewo zasmucony)
Nie ma niewiast, nie ma
w naszej chacie!

STEFAN, ZBIGNIEW
(Biegną naprzeciw Cześnikowej
i witają jąz uczuciem)
Tak! Stryjenka!

MACIEJ
(kiwając głową)
Będzie ład!

STEFAN, ZBIGNIEW, MACIEJ
Będzie ład!

(Maciej odchodzi)

Czwarta Scena

(Cześnikowa, Stefan, Zbigniew)

CZEŚNIKOWA
Witam was, witam was, kochane dzieciska!
Wracacie więc,
wracacie do cichego siedliska.

(przypatrując się młodym)
 
Toż sąsiedzi w każdej dobie,
Będą was wydzierać sobie.
Będą radzi wam bez granic!
Bo gdzie brak chłopców,
A dziewczątek dość,
Taki jak każdy z was, pożądany gość.

STEFAN
Niestety! To się nie zda na nic!

ZBIGNIEW
Na nic, stryjeneczko droga,

STEFAN, ZBIGNIEW
Na nic, na nic!

CZEŚNIKOWA
Tak, tak, to się nie zda na nic.
Toteż co tchu przybyłam tu,
Co tchu przybyłam tu,
By zwierzyć wam
Jakie plany mam!

(na stronie)
 
Na nic?
Jeśli już ich dusze
Uroczyła piękna płeć,
Dawne więzy stargam, skruszę
I zastawię nową sieć.

ZBIGNIEW, STEFAN
Na nic, na nic, nasze dusze
Nie tak łatwo wpadną w sieć,
Na miłosne serc katusze
Nas nie skaże piękna płeć!

CZEŚNIKOWA
Z tej strony Powiśla
Dziewczątek bez liku,
A każda przemyśla
O ładnym chłopczyku.
Lecz z tajnej przyczyny
O chłopców nie snadnie,
Zaledwie jedyny
Na siedem przypadnie!
Stąd smucą się matki
Daremną nadzieją,
Bo ich lube kwiatki
Samotnie starzeją.
Stąd, gdy się tu zjawi
Młody czy stary,
Sąsiedzi łaskawi
O niego we swary.
Matunie, cioteczki,
Ojcowie, stryjowie
Prowadzą ploteczki
Aż miesza się w głowie.
Nim pannie tu który
Wyjawi zapały,
Nim skończy konkury,
Rozszarpią w kawały.

(wolniej z nadzieją)
 
Ale o was próżna trwoga,
Was ominie kolej ta.
Bo stryjenka z łaski Boga,
O bratanków szczerze dba!

STEFAN, ZBIGNIEW
(na stronie)
Oj! Źle z nami! Źle na Boga!
Gdy ominie kolej ta,
Stryjeneczka dla nas droga
Twardszy orzech pono ma!

CZEŚNIKOWA
Ze Skier Skarbnikowa
córeczki dwie chowa,
I dla nich jedynie talarów dwie skrzynie.
Tam chata szlachecka dumą nie drażni,
Tam jestem od dziecka
W serdecznej przyjaźni.
Córeczka Agatka potulna owieczka,
Dwadzieścia dwa latka,
Jak anioł dzieweczka.
Ta twoją Stefanie pewnie zostanie,
Bo dałam już słowo, mieć ją bratankową!
A druga Brygidka, dwudziesty i czwarty,
Twarzyczka niebrzydka, noseczek zadarty.
W niej miłość zakrzewię
Dla ciebie Zbigniewie.
I jej dałam słowo,
mieć ją bratankową!

(do jednego)
 
Będziesz miał prześliczną żonę,

(do drugiego)
 
Aniołeczka będziesz mieć,

(do obu)
 
Dałam słowo niewzruszone,
Trudno wam inaczej chcieć!
Dałam słowo niewzruszone,
Trudno wam, inaczej trudno chcieć!
Aniołeczka będziesz mieć,
Będziesz miał prześliczną żonę,
Trudno wam inaczej chcieć!
Inaczej chcieć!

ZBIGNIEW
Z synowskim afektem,
Stryjeneczko miła...

CZEŚNIKOWA
Kochany, złoty Zbiniu mój!

ZBIGNIEW
...składamy za troskliwość
Korne dziękczynienie,
Lecz...

CZEŚNIKOWA
Lecz co?

ZBIGNIEW
Lecz się zanadto
Twa dobroć pospieszyła,
Bo mamy inne postanowienie.

CZEŚNIKOWA
Co słyszę ? Inne?

STEFAN
Tak. Inne wcale.

CZEŚNIKOWA
Ciekawam bardzo, czy je pochwalę?

ZBIGNIEW
Uprawiać chcemy żyzny łan...

STEFAN
Uprawiać chcemy żyzny łan...

ZBIGNIEW
Wzajemnie dzielić pracy trud...

STEFAN
Miłować nasz wieśniaczy lud...

ZBIGNIEW
O jego byt serdecznie dbać.

STEFAN
W radości, w troskach udział brać
I niezależny zachować stan.

ZBIGNIEW
I niezależny zachować stan.

CZEŚNIKOWA
Co, co? Nie żenić się?

STEFAN
Nie, nie!
Nie chcemy żon!

ZBIGNIEW
Nie chcemy żon!

CZEŚNIKOWA
Szaleństwa istny plon.
To szalonych głów marzenie,
Chcieć zmarnować serca kwiat.
Ich zamiary wnet odmienię,
Każdy żonkę pojmie rad.
Każdy pojmie, każdy pojmie rad!

STEFAN, ZBIGNIEW
Chcieć nas żenić! To marzenie!
Nie pójdziemy za nim w ślad.
Ja się nigdy nie ożenię,
Kawalerem będzie brat.

ZBIGNIEW
Najpierw się wioską zajmiemy szczerze,
By w łasce Bożej kwitła szczęśliwa,
Potem się długi zewsząd odbierze,
Gdzie ojciec złożył nieco grosiwa.
I niepotrzebna będzie palestra,
Bo tu dokoła uczciwi ludzie,
Potem zajedziem po mroźnej grudzie
Do Kalinowa w sam dzień sylwestra.

CZEŚNIKOWA
(przerywając nagle)
Do Kalinowa!? Co? Do pana Miecznika!
Sami?

ZBIGNIEW
Koniecznie, tam największy dług.

CZEŚNIKOWA
Ja nie pozwolę!

STEFAN
Skądże zakaz wynika?

CZEŚNIKOWA
Tamtego dworu niebezpieczny próg!

STEFAN
Jak to?

ZBIGNIEW
Jak to?

CZEŚNIKOWA
Ślijcie kogo chcecie,
A od złego Bóg uchowa!

ZBIGNIEW
Lecz stryjenko, rozważ przecie,
Rozważ tylko stryjeneczko,
Wszak ci Miecznik z Kalinowa,
Przyjacielem ojca był,
Więc posyłać nie wypada,
Rodzic z nim jak z bratem żył.

STEFAN
Musim jechać.

CZEŚNIKOWA
(na stronie)
Boże! Boże mój kochany,
Jaką ich ocalić radą?
A jeżeli tam pojadą,
Na nic, na nic moje plany!

ZBIGNIEW
Stryjeneczko w imię Boga!
Co ma znaczyć twoja trwoga?

CZEŚNIKOWA
Co ma znaczyć? Co ma znaczyć?
Biada!

Piąta Scena

(Ciż sami, Grześ, potem wieśniacy,
wieśniaczki, Marta i Maciej)

CZEŚNIKOWA
Biada!

GRZEŚ
(wbiegając z głębi)
Już zebrała się gromada!

(Widać lud przez otwarte drzwi)

CZEŚNIKOWA
Aha!
Jeszcze sposób mam...

(biegnąc ku drzwiom)
 
Pójdźcie, wejdźcie tu!
Choć mi braknie tchu, w piersi braknie tchu,
Powiem, co zagraża wam!

ZBIGNIEW, STEFAN, GRZEŚ, MARTA
Co zagraża nam?

CHÓR
Co zagraża nam?

CZEŚNIKOWA
Wasi panicze,
Którym, jak własnym synom życzę
Skoro nadejdzie zimowa doba,
Jakby dla uporu
Pojadą, przepadną, przepadną!

MARTA
Jak to być może, przepadną?
Przepadną, możesz to być?

GRZEŚ
Jak to być może, przepadną?
Przepadną, możesz to być?

STEFAN, ZBIGNIEW
Lecz stryjeneczko, ulituj się!

MACIEJ
O wielki Boże,
jak to być może?

CHÓR
Jak to być może, o wielki Boże?
Przepadną, możesz to być?

CZEŚNIKOWA
Jak pojadą, tak przepadną
W strasznym dworze!

MARTA, GRZEŚ, MACIEJ, CHÓR
W strasznym dworze!

STEFAN IZBIGNIEW
Ach! Stryjeneczko, ach dla Boga!
Stryjeneczko, zlituj się!

MARTA, GRZEŚ
Zginą, zginą w strasznym dworze!

CHÓR
Zginą, zginą w strasznym dworze!
I chcą porzucić nas!

CZEŚNIKOWA
(do wieśniaków)
Tak, tak, chcą rzucić nas!

MARTA, GRZEŚ
Już chcą porzucić nas.

STEFAN, ZBIGNIEW
Na próżno trwoży was.

MACIEJ
My nie rzucim was!

CZEŚNIKOWA
Wśród szumu lasów, od wsi z daleka,
Gdzie co noc jęczy puszczyków chór,
Kędy szemrzący potok przecieka,
Stoi na wzgórzu ponury dwór.

CHÓR
Stoi na wzgórzu ponury dwór.

CZEŚNIKOWA
Na jego pana, co żył przed laty,
Bóg rzucił z nieba przekleństwo swe.

CHÓR
Przekleństwo swe, przekleństwo swe.

CZEŚNIKOWA
Zły duch
zamieszkał komnaty.

CHÓR
Zły duch, zły duch,
zły duch!

CZEŚNIKOWA
I odtąd dwór ten strasznym się zwie.

CHÓR
I odtąd dwór ten strasznym się zwie.
Tak strasznym się zwie!
Straszny dwór!

CZEŚNIKOWA
Co noc w nim jęki dusz,
Jęki dusz pokutnicze
Trwożnych tam przejmują słuch
I to tam, tam jechać chcą wasi panicze,
Tam ich nieszczęścia wiedzie duch.

CHÓR, MARTA, GRZEŚ
Co noc w nim jęki dusz
Trwożnych tam rażą słuch.
I to tam!

STEFAN, ZBIGNIEW
Ach! Jakie baśnie! Jakie ciekawe!

CHÓR
I to panicze tam jechać chcą!

CZEŚNIKOWA
Tam ich nieszczęścia wiedzie duch.

MARTA
Tam ich nieszczęścia wiedzie duch.

STEFAN
Ach! To obawy płonne, błahe tylko rażą,
Tylko trwożnych rażą słuch.

ZBIGNIEW
Ach! To obawy płonne, błahe
Tylko trwożnych rażą słuch.

MACIEJ
Tam ich nieszczęścia wiedzie duch!
W strasznym dworze zginiem tam.

CHÓR
Tam ich nieszczęścia wiedzie duch!
W strasznym dworze zginą.
Biada im! W strasznym
dworze zginą!
Biada nam!
Tak! Ach! Biada nam!

CZEŚNIKOWA
Biada im, biada im!
Oni zginą tam!
Tak! Biada im!

STEFAN, ZBIGNIEW, MACIEJ
Biada nam!
Zginiemy tam.
Tak! Biada nam!

MARTA, GRZEŚ
Biada im! Oni zginą tam.
Tak, biada nam!

STEFAN, ZBIGNIEW
Ha! Ha! Ha! Ha! Ha!

STEFAN
(do ludzi)
Kochani! W troskliwości
Przesadzonej mierze,
Stryjenkę drogą strach daremny bierze.
Czyż tam jedziemy, by pokrzywdzić kogo,
By wydrzeć, co nam nie należy?
Nie, nie! Czyste serca w nas!
Tacy się tylko obawiać mogą,
Których sumienie sczerniało od skaz!
Ależ tutaj, czcza obawa,
Po należny jedziem dług!
Gdzie jak nasza święta sprawa,
Tam jej los, tam jej los prowadzi sam Bóg!

CZEŚNIKOWA
Choć tak ciężka sprawa,
Dałam słowo, spłacę dług.
Tak, tak, mój spłacę dług.

MARTA, GRZEŚ
Może czcza obawa,
po należny jadą dług.
To czcza obawa, przecież jadą
Po należny dług!

ZBIGNIEW
Płonna to obawa,
po należny jedziem dług.
To czcza obawa,
Bo gdziekolwiek święta sprawa,
Tam jej los prowadzi Bóg!

MACIEJ
Wprawdzie święta sprawa,
Po należny jadą dług,
Jednak chwyta mnie obawa
W ten diabelski wstąpić próg.

CHÓR
Może czcza obawa,
po należny jadą dług.
A gdziekolwiek święta sprawa,
Tam jej los prowadzi Bóg!

CZEŚNIKOWA
(na stronie)
Pierwej od nich szybka, żwawa,
Muszę przebyć straszny próg!

MARTA
Może próżna to obawa,
Po należny jadą dług,

STEFAN, ZBIGNIEW, GRZEŚ
Zabobonna to obawa,
Po należny jedziem dług.

MACIEJ
Jednak chwyta mnie obawa
W ten diabelski wstąpić próg.

CHÓR
Ej! Daremna to obawa,
Bo gdziekolwiek święta sprawa,
Tam jej los prowadzi Bóg.
 
 

DRUGI  AKT


Pierwsza Scena

(U Miecznika. Duża komnata do połowy drzewem
wyłożona. Z lewej komin, na którym spory ogień,
w głębi drzwi główne, z prawej drzwi do dalszych
komnat. Jadwiga, Hanna,domownice i sąsiadki
siedzą u krosien zajęte wyszywaniem kobierca.
W głębi kilka wiejskich dziewcząt przędzie na
kołowrotkach)

CHÓR
Spod igiełek kwiaty rosną,
Mknie za ściegiem ścieg,
Żałuj, żałuj hoża wiosno,
Że cię tuli śnieg!
Zanim niebu się ukorzy
Twój kobierzec z róż,
My pod stopy Matki Bożej
Nasz złożymy już.
Zanim wiosenne przyjdą dary,
Mnóstwo młodych par
Na bławatach tej ofiary
Serc zamienią dar.

(Hanna, Jadwiga i młode panienki międzysobą)

JADWIGA
Wiesz co? Wiesz co?
Nim gości zwabi zmrok,
Mam myśl, mam myśl...
Wszak jutro Nowy Rok.
W takiego wilię święta,
Badają dziewczęta,
Jakiego ptaszka spęta
Serdeczna ich sieć!

CHÓR
(do starszych niewiast)
Już czas! Już czas!
Za chwilę padnie zmrok,
Niech nasz, niech nasz,
Znużony spocznie wzrok.
Pamiętać też należy,
Że dziś na wieczerzy
Gości będziemy mieć.
Myśliwych, dość młodzieży
Będziemy tu dziś mieć!

STARSZA NIEWIASTA
Ciężko wam przy igle,
Ciężko wam przy igle,
Toć jeszcze kawał dnia,
Ale komu w głowie figle
O robotę ani dba!

(Hanna, Jadwiga i inne dziewczęta
siadająna powrót do krosien)

CHÓR
Spod igiełek kwiaty rosną,
Mknie za ściegiem ścieg,
Żałuj, żałuj hoża wiosno,
Że cię tuli śnieg!
Zanim niebu się ukorzy
Twój kobierzec z róż,
My pod stopy Matki Bożej
Nasz złożymy już.
Zanim wiosenne przyjdą dary
Mnóstwo młodych parNa bławatach tej ofiary
Serc zamienią dar,
Zamienią serc, zamienią dar.
Ej, dość! Ej, dość!
Wnet gości zwabi mrok,
Wszak jutro Nowy Rok,
Wszak jutro Nowy Rok.
Już dość! Już dość!
Wszak jutro Nowy Rok.
W takiego wilię święta,
Badają dziewczęta,
Jakiego ptaszka spęta ich sieć.

STARSZA NIEWIASTA
Ciężko wam przy igle,
ciężko wam przy igle,
Toć jeszcze kawał dnia,
Ale komu w głowie figle
O robotę ani dba!

CHÓR
Nim wiosenne przyjdą dary
Mnóstwo młodych par
Na bławatach tej ofiary
Serc zamienią dar.

HANNA
(wesoło wstając od krosien)
Ej, dość! Nim wszyscy pobieżą
Zastawiać stoły dla ojcowskich gości,
Chwilkę poświęćmy
Jeszcze przed wieczerzą,
Na jedną z naszych najważniejszych trosk.
Uchylmy wróżbą zasłonę przyszłości,
Najważniejszej z naszych trosk.

(Hanna wychodzi na prawo)

CHÓR
Uchylmy wróżbą zasłonę przyszłości,
Najważniejszej z naszych trosk.
Żwawo, żwawo, daj Jadwiniu nam tu wosk.
Żwawo, żwawo, dajże, dajże nam tu wosk.
Uchylmy tu tajemnicę naszych trosk!

(Podczas śpiewu Jadwigi starsze niewiasty
odstawiająkrosna i chowają robotę. Dziewczętawynoszą
kołowrotki, po czym przynosząwosk, tygielek i rozniecają
większy ogieńw kominie. Starsze niewiasty przypatrują
sięz uśmiechem tym przygotowaniom do wróżby.Niektóre
pomagają młodym)

JADWIGA
Biegnie słuchać w lasy, w knieje,
Dziewczę gdyby kwiat,
Z której strony wiatr powieje,
Z tej przybędzie swat.
Z której strony drzew korony,
Skłonią listki swe,
Z tej za swatem narzeczony
Wkrótce zjawi się!
Z tej za swatem wraz
Wkrótce zjawi się
Narzeczony, narzeczony
Wkrótce zjawi się, wkrótce zjawi się!
Stoi dziewczę nad strumieniem,
Wierzy w wróżby cud,
Drobną nóżką z serca drżeniem
Mąci kryształ wód.
Czyją postać w mętnej fali
Ujrzy w chwili tej,
Ten z pewnością w rok najdalej
Będzie mężem jej!
Ten z pewnością w rok będzie mężem jej.
Ten z pewnością w rok najdalej
Będzie mężem jej, będzie mężem jej.
Czemuż we mnie także trwoga
Przed wróżbami tkwi?
Wiem, że przyszłość w ręku Boga,
Jednak serce drży;
Może grzech, może grzech,
Kto prawo rości
Czytać z kart, czytać z kart,
Tajemnych kart.
Lecz niewinnej ciekawości
Bóg przebaczy żart,
Tak, niewinnej ciekawości
Bóg przebaczy żart.

Druga Scena

(Kobiety, Hanna i Damazy ubrany
w klejde, pończochy, trzewiki)

DAMAZY
(wnosząc za Hanną porcelanową
salaterkępełną wody)
Gdzież postawić to naczynie?

HANNA
Tutaj, tutaj przy kominie!
Wosk topnieje, śpiesz pan, śpiesz!

DAMAZY
postawiwszy salaterkę, do Jadwigi
Czy i pani także wróżby chcesz?

HANNA
(wesoło)
Ja najpierwsza.

DAMAZY
Ale na co
Trudzić rączki próżną pracą
Gdy bez wróżby prawda szczera,
Że masz we mnie kawalera.
Wszak w tym domu od pół roku,
Wzdycham, płaczę w noc i w dzień,
Wszak od świtu aż do zmroku
Płonę, wzdycham wciąż przy tobie!

HANNA
(z niechęcią)
Tak jak cień!

DAMAZY
Na co wróżby? Słówko jedno,
A upadnę do twych stóp.
Rzeknij słówko tylko jedno...

HANNA
Gdybym rzekła słówko jedno...

DAMAZY
...a upadnę do twych stóp.

HANNA
...panicz byłby u mych stóp.

DAMAZY
Pociesz wzrokiem duszę biedną,
A za tydzień weźmiem ślub!

HANNA
Lecz na próżno duszę biedną
Stawia w szranki ciężkich prób.
Na próżno stawia w ciężkich szranki prób.

DAMAZY
Za tydzień weźmiem.
Ach! Za tydzień weźmiem ślub!

HANNA
(wesoło, ukazując na kawalera)
Nim uwieńczę twe nadzieje,
Niech pan pilnie okiem szuka.
Jeśli z wosku się uleje
Pański fraczek i peruka,
Wtedy miłość twą ocenię.
Z ciężkim losem zgodzę się,
Jeśli każe przeznaczenie,
Weźmiesz posag mój i mnie!
Z ciężkim losem zgodzę się, o tak!

DAMAZY
(spoglądając na salaterkę)
Jakąż siłą, jakąż by to sztuką
Spełnić to, co pragnie moje serce!

HANNA
Weźmiesz posag mój i mnie!

DAMAZY
Aj, peruko! Aj, peruko!
Pokażże się w salaterce.
Niechaj obraz mojej twarzy...

HANNA
Gdy obrazu pańskiej twarzy
Naśladowcą będzie wosk...

DAMAZY
...niech się cały zmienię w wosk,
Niech się w tyglu raz usmaży,
Zakończenie moich trosk!

HANNA
...tobie szczęście los nadarzy,
Ja rozpocznę życie trosk!

DAMAZY
Niechże się raz usmaży
Zakończenie moich trosk.
Niech się w tyglu raz usmaży
Zakończenie moich trosk, moich trosk!

HANNA
Tobie szczęście los nadarzy,
A mnie biednej życie trosk.

Trzecia Scena

(Ciż sami i Miecznik)

MIECZNIK
(wchodząc z prawej)
Ślicznie! Jak widzę dziewczęta moje,
Pomnąc, że jutro jest Nowy Rok,
Pragną się wedrzeć w losów podwoje,
Przeniknąć wróżbą przyszłości zmrok.
Lecz zwyczaj każe o północy.

JADWIGA
(ściskając ojca)
Ciekawość wszystko uprzedzić chce!

MIECZNIK
(spostrzegając Damazego)
A! Pan Damazy!

DAMAZY
Ja do pomocy.

MIECZNIK
(z uśmiechem)
Więc i ja także przypatrzę się!

(Jadwiga miesza wosk w tygielku, Hanna
przysuwasalaterkę z wodą. Inne osoby otaczająje ciekawie)

HANNA, JADWIGA
Już ogień płonie,
Ku naszej stronie padają skry.

CHÓR
Padają skry.

HANNA, JADWIGA
W piersi koleją, strachem, nadzieją
Serduszko drży.

CHÓR
Serduszko drży.
W tyglu się pieni, w tyglu się pieni,

HANNA
Zaciekawieni wstrzymują głos.

JADWIGA
Zaciekawieni wstrzymują głos.

HANNA
Dziewczę wnet tu zobaczy...

CHÓR
Zaciekawieni, zaciekawieni.
Dziewczę wnet tu zobaczy,
Co też jej przeznaczy kapryśny los.

JADWIGA
Wstrzymują głos.
Zobaczy, co też jej przeznaczy
Kapryśny los!

HANNA
...co też jej przeznaczy kapryśny los!

(Hanna wylewa roztopiony wosk na wodę, po czym
stawia na stoliku salaterkę. Wszyscyz ciekawością
otaczają stolik, ze śmiechem zbliża się Miecznik)

JADWIGA
Patrz, wszak to szyszak, to przyłbica,
Tylko piór nad nimi brak,

DAMAZY
(zaglądając)
Zdaje mi się, że to frak!

CHÓR
To nie frak, nie, nie frak.
Panu się wydaje tak, to nie frak.

JADWIGA
(pokazując)
Tutaj tarcza, tu zbroica!

CHÓR
Tutaj tarcza, tu zbroica!

JADWIGA
Tu kopytem koń uderza,
Koń przy dębie, koń!

CHÓR
Tu kopytem koń uderza,
Koń przy dębie,
To wyraźnie koń przy dębie,
Bo to dąb, a to koń!
Tu kopytem, tu kopytem koń uderza!

JADWIGA, CHÓR
(do Hanny z uciechą)
Pójdzie panna za rycerza,
Pójdzie za pięknego;
Wnet swatowie ją oblegą
Jak powojów kłąb!

DAMAZY
(odchodząc od stolika i
składając ręce z rozpaczą)
A peruki ani w ząb!
A peruki mej ani w ząb!

HANNA, JADWIGA
Tutaj koń, a tu dąb, tutaj koń,
Tu przy dębie koń,
tutaj koń, tu dąb.

HANNA
Ha, ha, ha, ha, ha, ha!
A peruki ani w ząb,
peruki ani w ząb.

DAMAZY
A peruki ani w ząb!
A peruki mej ani w ząb!

MIECZNIK
A peruki, a peruki twojej, ani w ząb!

JADWIGA
A peruki, a peruki twojej,
peruki ani w ząb!

CHÓR
Tutaj koń, a tu dąb,
tu przy dębie koń,
A peruki ani w ząb!
Ani w ząb!

MIECZNIK
(biorąc na stronę Damazego)
Słyszysz wróżby tej wyrazy,
„Za rycerza”, to mi zięć!
Płacz serdeńko, płacz Damazy,
Pójdzie z kwitkiem twoja chęć!

(Podczas rozmowy Miecznika z Damazymkobiety
powtórnie wstawiły do ognia wosk,który tym razem
Jadwiga miesza w tygielku)

HANNA, JADWIGA
Już ogień płonie, ku naszej stronie
Padają skry.

CHÓR
Padają skry.

HANNA, JADWIGA
W piersi koleją,
strachem, nadzieją
Serduszko drży.

CHÓR
Serduszko drży.
W tyglu się pieni, w tyglu się pieni.

HANNA
Zaciekawieni wstrzymują głos.

JADWIGA
Zaciekawieni wstrzymują głos.

HANNA
Dziewczę wnet tu zobaczy...

CHÓR
Zaciekawieni, zaciekawieni.
Dziewczę wnet tu zobaczy,
Co też jej przeznaczy kapryśny los.

JADWIGA
Wstrzymują głos.
Zobaczy, co też jej przeznaczy
Kapryśny los!

HANNA
...co też jej przeznaczy kapryśny los!

(Hanna wylewa roztopiony wosk na wodę,
wszyscy przyglądają się ulanym grupkom)

HANNA
Patrzcie, patrzcie!
Patrzcie, chatka, tu stodoły,
I znów pancerz taki sam.

CHÓR
Pancerz, pancerz taki sam!
Taki sam!
A to szczególniejszy traf, taki sam.

HANNA
Tu dwie kosy, tu dwa woły.

DAMAZY
Czy mnie czasem nie ma tam?

HANNA
Karabela i płużyca.

CHÓR
Karabela i płużyca.

HANNA
Łatwo wróżbę wysnuć stąd.

CHÓR
Łatwo wróżbę wysnuć stąd.

HANNA
Tutaj chatka, tutaj kosy,
Łatwo wysnuć stąd, że pójdzie panna
Za szlachcica, za gospodarnego.
Wnet swatowie tu nadbiegną
Jak potoku, jak potoku prąd.

CHÓR
Tutaj chatka, tu dwie kosy,
Łatwo wysnuć stąd, że pójdzie panna
Za szlachcica, za gospodarnego.
Wnet swatowie tu nadbiegną
Jak potoku prąd.

DAMAZY
(ze smutkiem)
A Damazy pójdzie w kąt!

HANNA, JADWIGA
Chatka tu, pancerz tam.

MIECZNIK
A Damazy,
a Damazy pójdzie w kąt!

HANNA, JADWIGA, CHÓR
Chatka tu, pancerz tam.
Łatwa wróżba stąd,
Że pan Damazy pójdzie, pójdzie w kąt.

HANNA, JADWIGA, DAMAZY
MIECZNIK, CHÓR
To łatwa wróżba stąd,
Damazy pójdzie w kąt, pójdzie w kąt.

(Wszyscy jeszcze rozpatrują się w udanychwróżbach.
Damazy gestami naprzykrza sięHannie, która śmieje
się z niego)

MIECZNIK
Bawić się, jak chcemy możem,
Wróżb spełnienie, rzadki traf.
Nasze losy w ręku Bożym,
W miłosierdziu jego praw!

(Do Damazego, który się przybliżył
w tej chwilido Miecznika)

Lecz jeżeliś usnuł w głowie,
Że Hanusię złowisz w sieć,
Powiem waści w krótkim słowie,
Jakich zięciów pragnę mieć!

(Młode dziewczęta kolejno wylewają wosk przy kominie.
Jadwiga, Hanna, Damazy i starsze niewiasty otaczają
Miecznika)

MIECZNIK
Kto z mych dziewek serce której
W cnych afektów wplącze nić,
By uwieńczyć swe konkury,
Musi dzielnym człekiem być.
Piękną duszę i postawę
Niechaj wszyscy dojrzą w nim;
Śmiałe oko, serce prawe musi mieć
I splatać w jeden rym,
Musi splatać w jeden rym!
Musi cnót posiadać wiele,
Kochać Boga, kochać bratni lud,
Tęgo krzesać w karabelę,
Grzmieć z gwintówki, gdyby z nut!
Mieć w miłości kraj ojczysty,
Być odważnym jako lew,
Dla swej ziemi, dla swej ziemi macierzystej
Na skinienie oddać krew!
Na skinienie oddać krew!
Niech mu będzie chęć nieznana
Lżyć obyczaj stary swój,
Niech kontusza i żupana,
Nie zamienia w obcy strój!

(z przycinkiem, patrząc na Damazego)
 
Kto nie przyjdzie w sercu taki,
Kto za fraczek oddał pas,
W domu tym na koperczaki
Nadaremnie straci drogi czas!
Nadaremnie straci czas.
Kto z mych dziewek serce której
W cnych afektów wplącze nić,
Musi dzielnym człekiem być.
Mieć w miłości kraj ojczysty,
Być odważnym jako lew,
Dla swej ziemi macierzystej,
Na skinienie oddać krew.
Musi kochać kraj ojczysty,
Być odważnym jako lew,
Dla swej ziemi macierzystej
Na skinienie, na skinienie oddać krew!

(Przy końcu śpiewu Miecznika dziewczęta kończąwróżby
i uprzątając przyrządy oddalająsię, jedne w głąb, drugie
na prawo, tak że nascenie zostają tylko główne osoby.
Hannai Jadwiga po skończonym śpiewie, okrywająojca
pieszczotami)

Czwarta Scena

(Miecznik słuchając dzwonków od sań, otwiera drzwi w
głębi. Miecznik, Hanna, Jadwiga, Damazy i Cześnikowa)

MIECZNIK
(wprowadzając Cześnikową)
To niespodzianka! Pani Cześnikowa
Choć raz do roku o życzliwych pamięta!

CZEŚNIKOWA
(witając się)
Witaj Mieczniku!
Jak się macie dziewczęta!?

DAMAZY
(z ukłonem)
Wszystkich opatrzność
W dobrym zdrowiu chowa!

CZEŚNIKOWA
A! Pan Damazy!

(Ogląda się)
 
Ale oni, gdzież oni?
Czy przyjechali, czy obadwa już są?
Chciałam uprzedzić, nie żałowałam koni;
Jakże się wam podobali?

MIECZNIK
Lecz kto?

CZEŚNIKOWA
Nie wiecie kto?
Stolnikowicze!

HANNA
Pan Stefan!

JADWIGA
Pan Zbigniew!

MIECZNIK
(żywo)
Synowie przyjaciela,
Jakże ich widzieć, jak uścisnąć życzę.

CZEŚNIKOWA
Dzisiaj, Mieczniku, doznasz tego wesela!

MIECZNIK
Dzisiaj! Dzisiaj!

(do córek)
 
Czy słyszycie?
Dziś przybędą, wyśmienicie!

(do Damazego wesoło)
 
Śmiałbym się,
Gdybyś zyskał dwóch rywali!

DAMAZY
Niech ich w drodze piorun spali!

CZEŚNIKOWA
Nic z tego!
Bratankowie mili
Nie chcą poznać, co kochanie.
Aż do grobu trwać postanowili
W bezżennym stanie.

MIECZNIK
W bezżennym stanie?

HANNA
Proszę uniżenie!

DAMAZY
(do Hanny głośno)
Bardzo rozsądne postanowienie!

CZEŚNIKOWA
A potem, wiem ci ja, Mieczniku,
Czego serce twe wymaga:
U ciebie trzyma prym odwaga,
Na łowach czy w bojowym szyku.
A oni, ach! Choć moi krewni,
Jacyś nie po męsku rzewni.
Ani podobni do swego protoplasty,
Zabobonni, trwożliwi, istne dwie niewiasty!

MIECZNIK
(zdziwiony)
Co słyszę? Przez Boga!

CZEŚNIKOWA
Na samą myśl, że w Kalinowie,
Dwór się strasznym dworem zowie,
Śmieszna obydwu przejmowała trwoga!

DAMAZY
(ze śmiechem)
Śliczni, śliczni mi rywale!

MIECZNIK
Trudno wierzyć...

HANNA
(do Jadwigi śmiejąc się)
Doskonale! Mam wyborny w głowie żart!

(Szepce do ucha Jadwigi, potem śmieją się obie.

CZEŚNIKOWA
(na stronie)
Teraz łatwiej ich oddalę.

MIECZNIK
(do dziewcząt)
Takich zięciów nie chcę wcale!
Tchórz mężczyzna diabła wart!

Piąta Scena

(Ci sami, Skołuba i Chór myśliwych)

Ensamble

MYŚLIWYCH
(śmiejąc się)
Traf szczególny!
Próżne gniewy, próżny krzyk,
Traf szczególny!
Któż dowiedzie, czyj ten dzik?
Bo wszakże były strzały dwa,
Bo wszakże były strzały dwa!
Ha, ha, ha!Tu próżny gniew i krzyk,
Ha, ha, ha! Któż dowiedzie czyj ten dzik?

SKOŁUBA
Ja zwaliłem, ja zwaliłem dzika, ja!

CHÓR MYŚLIWYCH
Próżny gniew.

SKOŁUBA
Z bryki palnął jakiś smyk,
Prawda, ale dzik,
Moją kulę we łbie ma!

CHÓR MYŚLIWYCH
Próżny krzyk.

MIECZNIK
Panowie, cicho, cicho sza!
Nic nie rozumiem, taki krzyk,
Uważam poległ dzik,
Lecz co znaczy sprzeczka ta?

MYŚLIWYCH
Wszak były strzały dwa!

MIECZNIK
No i cóż?

MYŚLIWYCH
Któż dowiedzie czyj ten dzik?
Wszak były strzały dwa!

DAMAZY
To traf! Były strzały dwa!

SKOŁUBA
Psy zagrały, dzik pomyka...

MYŚLIWYCH
Ponad drogą pędzi blisko.

SKOŁUBA
...wprost na moje stanowisko,
Aż z radości człowiek zbladł!

KOBIET
Siedzi sobie zając pod miedzą, pod miedzą!

SKOŁUBA
Wtem na drodze staje bryka...

MYŚLIWYCH
Tak, na drodze staje bryka.
Jakaś nieznajoma nam,

KOBIET
A myśliwi o nim nie wiedzą,Nie wiedzą.

SKOŁUBA
...dzik szoruje i dwa strzały
Z dwóch szturmaków wraz zagrzmiały
I odyniec w śniegu padł.

MYŚLIWYCH
Tak, z dwóch szturmaków wraz zagrzmiały
I odyniec w śniegu padł.
Dwa szturmiaki wraz zagrzmiały
I odyniec w śniegu padł.

KOBIET
Siedzi sobie lamentuje,
Testament życia spisuje, biedaczek, biedaczek.

SKOŁUBA
Psy do dzika, ja do dzika,
Bom jest pewny mego strzału.

MYŚLIWYCH
Świadkiem nieznajoma bryka,
Że nie jego zwierzę to.
Lecz ponieważ w onej bryce,
Jadą młodzi dwaj szlachcice,
Dojdziem prawdy – otóż są!

MIECZNIK, DAMAZY
SKOŁUBA, I CHÓR
Traf szczególny, niech powiedzą,
Czyj ten dzik.

MYŚLIWYCH
Bo wszakże były strzały dwa!

SKOŁUBA
Jam jest pewien mego strzału,
A panowie drwią pomału,
Żem spudłował, dowieść chcą.

CHÓR MYŚLIWYCH
Jadą, jadą tu i tak.
Dojdziem prawdy, teraz.
To teraz dojdziem prawdy.

MIECZNIK, DAMAZY
SKOŁUBA, MYŚLIWYCH
Otóż są!

(Przy końcu powyższego chóru Zbigniewi Stefan
wchodzą na scenę z głębi, a z prawej,zaciekawione
gwarem kobiety)

Szósta Scena

(Hanna, Jadwiga, Cześnikowa, Miecznik, Zbigniew,
Stefan, Damazy, Skołuba, myśliwi,sąsiadki i domownice,
na ostatku Maciej)

MIECZNIK
(po chwili niemego powitania
wchodzących Zbigniewa i Stefana)
O, drodzy goście! Jakże mi pożądany
Uścisk potomków tego,
Com go kochał jak brata!
Rozszerzcież się mojego domu ściany!
A wy przyjmijcie, czym chata bogata.

(przedstawiając)
 
Tu córki moje,
tu drużyna życzliwa,

(Zbigniew i Stefan z daleka witają
ukłonemprzedstawione osoby I Cześnikową)
 
Rozgośćcież się, każdy wam tu będzie rad.
Na widok wasz mnie sił przybywa
Ze wspomnieniem lepszych lat!

(Po recytatywie Hanna, Jadwiga, Cześnikowa,Miecznik,
Zbigniew i Stefan zbliżają sięnaprzód, Damazego zaś
Skołuba i myśliwi rozmawiając, gestami zatrzymują w
głębi. Gdy wchodzi Maciej, wtedy razem ze śpiewemosób
będących na przodzie sceny, rozpoczynasię w głębi
sprzeczka między myśliwymi, którzy Damazego biorą za
sędziego sprawyo dzika)

HANNA, JADWIGA
(przyłączając się do Stefana i Zbigniewa)
W dziecięcych latek swobodnej doli
W jedno grono połączeni,
Zabaw niewinnych wiedliśmy kolej,
Kładąc psoty swe na obcy karb.

ZBIGNIEW, STEFAN
(patrząc na Hannę i Jadwigę)
W dziecięcych latek swobodnej doli
W jedno grono połączeni,
Zabaw niewinnych wiedliśmy kolej,
Kładąc psoty swe na obcy karb.

CZEŚNIKOWA
(patrząc kolejno na bratanków,
Hannę i Jadwigę)
Strach mnie ogarnia pomimo woli,
Młodzież wspólnie się rumieni.
Łatwo polecieć w miłosną kolej,
Lśniącą urokiem tęczy farb...

MIECZNIK
Czy to w radosnej, czy smutnej chwili,
Duszą z ojcem ich złączeni,
W jednąśmy życia dążyli kolej,
Biorąc dobre, złe, na wspólny karb.

HANNA, JADWIGA
W niebezpieczeństwa znane, nieznane
Biegli dla żartu, nieustraszeni.
Ach, czy mamy wierzyć w zmianę,
Że dziś odwagi stracili skarb?

ZBIGNIEW, STEFAN
Dziś dwie dziewice, kwiaty wiośniane,
Nasz widok miesza, trwoży, rumieni.
Czyż rumieniec nam w zamianę
Niosą za tak drogich wspomnień skarb?

CZEŚNIKOWA
Lecz Skarbnikowej, gdy słowo dane,
Żaden się z żadną tu nie ożeni.
Nie! Nie! Niewczesnych uczuć ja ocalę skarb!

MIECZNIK
Gdym go utracił, niechże w zamianę,
W żywota mego chłodnej jesieni,
Jego synów serca wiośniane
Powrócą mi przyjaźni starej skarb!

HANNA, JADWIGA
Czy wierzyć mamy w tak nagłą zmianę,
Że stracili odwagi skarb?
Jakże wierzyć w zmianę,
Że odwagi swej stracili skarb?

STEFAN, ZBIGNIEW
Czyż nam w zamianę niosą
Rumieniec za wspomnień skarb?

CZEŚNIKOWA
Silnym oporem im w drodze stanę,
Niewczesnych uczuć ocalę skarb.
Ocalę skarb!

MIECZNIK
Te serca ich wiośniane
Przywrócą starej przyjaźnie skarb.

SKOŁUBA
(w głębi, do wchodzącego Macieja)
Mam waści, mam, gadajże nam,
Który z was, jadąc przez las,
Gdy zwierz pomyka,
Na ochotnika wypalił wraz?
Który to z was?

MACIEJ
(ze śmiechem)
Czyż przeczyć mam? To ja sam.

(krzycząc do Damazego)
 
A to traf,
Tnie dzik, a więc
On zaraz: paf!
Ja także: pęc!

SKOŁUBA
To mi traf!
Tnie dzik a więcJa zaraz: paf!
On także pęc!

MYŚLIWI
(do Skołuby)
Kłam wasze, kłam!

(do Macieja)
 
Ty powiedz nam, który to z was?

MACIEJ
Ależ, kolego mój!
Czy przeczyć mam?

SKOŁUBA
Ależ, kolego mój! Kłam wasze, kłam!

DAMAZY
(na stronie)
To mi kram! Mnie pilniej tam,
Najdroższy czas ucieka w las.
Mnie pilno tam!

MACIEJ
Że to ja sam,Jadąc przez las,
Palnąłem wraz.
Ej! To ja sam,Jadąc przez las,
Palnąłem wraz.

SKOŁUBA
Toć, że ja sam, nie widząc was,
Palnąłem wraz.

DZIEWCZĘTA
Widząc tych spojrzeń trwożną zamianę,
Można by wnosić z oczu promieni,
Że serc zamienią skarb.

MYŚLIWI
(do Damazego)
Gdy sprzeczki biegą
Sądźże proszę z tego,
Kto tu z nich do niego
Więcej prawa ma.

MACIEJ
Tnie dzik, a więc
Ja także, pęc!
To traf! On: pęc! Ja: paf! Pęc!

SKOŁUBA
Przeklęty traf! Ja zaraz: paf!
To traf! Ja: pęc! On: paf! Pęc!

MYŚLIWI
Kłam wasze, kłam, wszak mówi nam,
Że to on sam.
Śmieszny traf! Tęgi traf! Ten: paf! I ten: pęc!

DZIEWCZĘTA
Że wkrótce serca niepokalane wraz
Wzajem uczuć swych zamienią skarb.

DAMAZY
(na stronie)
Współzalotnika widzę jasno pośród nas!

MACIEJ
Oj, żarty biegą...

SKOŁUBA
To źle kolego...

MACIEJ
...że ja, kolego...

SKOŁUBA
Oj, żarty biegą...

MACIEJ
...że to ja.

SKOŁUBA
...że to waść.

DAMAZY
(wydzierając się i patrząc dumnie na
Hannę,to na Stolnikowiczów )
To mi kram, gdy taki traf.
A więc, a więc, wyzwę i paf!
On także pęc! Poznasz,
poznasz kolego,
Kto z nas do serca tego
Ma więcej praw.

MACIEJ
Więcej praw,
Ale ja żadnych tu
Nie roszczę praw, nie!

SKOŁUBA
Więcej praw,Przeklęty traf!
To ja sam.

MACIEJ
Nie, to ja!

SKOŁUBA
Mówię sam!

MACIEJ
To ja sam!

MYŚLIWI
Gdy sprzeczki biegą,
Sądźże pan z tego, kto tu z nich do niego
Ma więcej praw.

(do Skołuby)
 
Ej! Nie kłam!

MACIEJ
Słuchajże waść,
Ja żadnych praw nie roszczę tu.
Wszak ja nie roszczę żadnych praw,
Śmieszny traf!

SKOŁUBA
Nie słucham, nie, bo to mój dzik!
Waść żadnych praw tu nie masz, nie!
Ej! Co mi tam!
Nie, nie, nie kolego,Waść do niego
Żadnych nie masz praw!
Mój dzik,On żadnych nie ma praw,
Żadnych, żadnych nie ma praw!

(Po śpiewie pachołek wchodzi z praweji z poszanowaniem
przemawia parę słów po cichu do Miecznika)

MIECZNIK
(wesoło do myśliwych)
Hej, panowie dosyć kłótni,
Dość myśliwskiej bałamutni,
Do weselszych was zapasów
Przy wieczerzy proszę tam!

(Ukazuje na prawo, po czym odzywa się do wszystkich)
 
Pierwszy toast, w szczerej chęci
Wychylimy ku pamięci

(ukazując Zbigniewa i Stefana)
 
Ich rodzica i tych czasów,
Które wspomnieć słodko nam!

MYŚLIWI
Które słodko wspomnieć nam!

(W czasie powyższego recitativu, gdy Miecznikodszedł
w głąb, Zbigniew i Stefanzbliżają się do Cześnikowej,
Jadwigii Hanny. Dziewczęta na ich powitanieodpowiadają
ukłonem. Damazy wyrywa sięz koła myśliwych i zbliżywszy
się na przód sceny, spogląda zazdrośnie na Stefanai
Zbigniewa rozmawiających z dziewczętamii Cześnikową)

MIECZNIK
(do Zbigniewa i Stefana)
A był to dzielny zuch,
Podobny lwiej naturze,
Gdy szło na wspak,
Wytrwale znosił burze!
Wśród boju rąbał w puch,
Nie lękał się choć czarta
I wiem, że tak
Wychował synów dwóch.

HANNA, JADWIGA
(spoglądając ukradkiem na Zbigniewa i Stefana)
Badając postać, ruch,
Czy trwożni są w naturze,
Czy w nich niewieści duch,
ciekawa rzecz.

ZBIGNIEW, STEFAN
Nasz rodzic był to zuch,
Podobny lwiej naturze,
Kiedy szło mu wspak
Wytrwale znosił burze.

MACIEJ
W tym strasznym dworze ruch,
Dziwaczny w swej naturze
Oj, biada nam! Oj, tak,
Ja tu coś złego wróżę.

HANNA, JADWIGA
Badając postać, ruch,
Że trwożnej ich naturze,
Ja coś na wspak
Stryjenki słowom wróżę...

CZEŚNIKOWA
(do siebie)
Ach! Sprzeciwności duch
Gotuje dla mnie burzę.
Ja tak, on wspak...
Coś niedobrego wróżę!

ZBIGNIEW, STEFAN
Nasz rodzic był to zuch,
Podobny lwiej naturze,
Gdy szło mu wspak
Wytrwale znosił burze.

MIECZNIK
Ich rodzic był to zuch,
Podobny lwiej naturze,
Gdy szło mu wspak
Wytrwale znosił burze.

DAMAZY
Więc mam rywali dwóch...
Lecz jeśli oba tchórze,
Wiem już, wiem jak
Obydwóch stąd wykurzę...

MACIEJ
W tym strasznym dworze ruch
Dziwaczny w swej naturze,
Oj, biada nam! Oj tak!
Ja tu coś złego wróżę.

SKOŁUBA
(nie patrząc na Macieja)
Ten wlazł mi jak zły duch
Myśliwskiej mej naturze,
Już wiem, wiem jak
Wybornie się przysłużę.

HANNA, JADWIGA
Czy w nich niewieści duch,
Rzecz ciekawości warta...
Wiem już, wiem jak
poznamy, który zuch.

CZEŚNIKOWA
Swatanie moje w puch...
Obmowa nic nie warta...
Czym tu i jak
Zniechęcić braci dwóch?

ZBIGNIEW, STEFAN
Wśród boju rąbał w puch,
Nie lękał się choć czarta.
I tak, i tak
Wychował synów dwóch.

MIECZNIK
Wśród boju rąbał w puch
I nie lękał się choć czarta.
I wiem, że takWychował synów dwóch.

DAMAZY
Gdy w nich niemęski duch,
Uciekną stąd do czarta.
Oj, tak! Oj, tak!
Ich zamiar pójdzie w puch.

MACIEJ
I ten myśliwy zuch
Zakrawa mi na czarta.
Jak stąd... Ach jak
Paniczów wyrwać dwóch!?

SKOŁUBA
Upoję cię za dwóch,
Gdy łeb zamąci kwarta,
Bierz broń i tak
Traf dzika, jeśliś zuch!

CHÓR
Ich rodzic był to dzielny zuch,
Podobny lwiej naturze,
Gdy szło mu wspak,
To zawsze go podnosił dzielny duch.
Wśród boju rąbał w puch,o, tak!
Dzielny to był, dzielny to był zuch
I znać, że tak wychował synów dwóch.

(Miecznik podaje rękę Cześnikowej, Stefan Hannie,
Zbigniew Jadwidze. Inni gościetakże łączą się w pary i
przechodzą na prawo do drugiej komnaty. Damazy zły,
że Stefan uprzedził go w podaniu ręki jednej, a
Zbigniewdrugiej pannie, bierze Skołubę na stronę i szepce
mu do ucha. Skołuba z wielką uciechą okazuje gestami
gotowość spełnienia tego, co żąda Damazy i ze śmiechem
wygraża odchodzącym Stefanowi i Zbigniewowi oraz
stojącemu w głębi Maciejowi, niedostrzegającemu tej
groźby. Damazy odchodzi za innymina prawo. Zasłona
opada)
 
 

TRZECI  AKT


Pierwsza Scena

(Wielka opuszczona sala ze starymi, w niektórych miejscach
uszkodzonymi obiciami. W głębi dwa ogromne okna, przez
które widać ogród, pejzaż zimowy. Między oknamiduży
kurantowy zegar, nad nim herb. Niecobliżej publiczności
portrety dwóch mężczyznw całej postaci naturalnych
rozmiarów, jedenw zbroi, drugi w ubiorze hetmańskim. A
na najbliższych kanału kulisach dwie takież postacie
matron. Noc. Księżyc bijąc w okna, oświeca blado, ale
wyraźnie całą salę. Skołubai Maciej. Skołuba wprowadza
głównym wejściem Macieja, który zdjęty trwogą ogląda
się po sali)

MACIEJ
Czemuśmy nie wzięli świecy?

SKOŁUBA
(szyderczo)
Księżyc świeci,
panie bracie.

(Prowadzi go na prawo i uchyla drzwi)
 
Zważaj wasze, tam w komnacie
Jeden z młodych panów stanie.

(Maciej zagląda)
 
Teraz obejrz się za plecy.

MACIEJ
Gdzie?

SKOŁUBA
(wskazując)
Tam, gdzie drzwi, tam w drugiej ścianie.

MACIEJ
(Idąc za Skołubą, który przechodzi na lewo)
Tam?

SKOŁUBA
(ukazując)
Drugi tam ma swe posłanie.

MACIEJ
Więc nie razem?

SKOŁUBA
(spoglądając nań spod oka)
Nie, mospanie.

MACIEJ
Maszże tobie!

(na stronie)

Jak tu straszno, jak tu straszno,
Jak tu straszno.

SKOLUBA
(na stronie)
Jakoś stary minę stracił
Już rubaszną...

MACIEJ
Malowidła niby mary...
Te makaty odrapane,

SKOLUBA
Malowidła, te makaty,
tu będziesz spać!

MACIEJ
Malowidła, te makaty.

(do Skołuby)
 
Nie, nie, nie, nie!

SKOLUBA
Ten tu, ten tam, a ty tu sam. Sam!
Straszno tu, straszno tu...

MACIEJ
Nie, ja na to nie przystanę!
Razem muszą spać panicze
I ja z nimi zostać życzę.

SKOŁUBA
Ani sposób, ani sposób,
Ja w tym względzie
Spełniam to, co Miecznik każe.

MACIEJ
A gdzie ja?

SKOŁUBA
Waść spać tu będzie.

MACIEJ
Tutaj... Tutaj?

SKOŁUBA
Przy zegarze.

MACIEJ
Ale tu, tu zimno srodze,
Tutaj we mnie wszystko skrzepło.
Zresztą na czym?

SKOLUBA
Na podłodze,
Przy zegarze będzie cieplej.

MACIEJ
Jak tu straszno, jak tu straszno.
Jak tu straszno...

SKOLUBA
(na stronie)
Minę stracił już rubaszną!

MACIEJ
Tu by wszystko we mnie skrzepło.

SKOLUBA
Przy zegarze będzie ciepło.
Bo ten zegar...

MACIEJ
(żywo)
Co, co ten zegar?

SKOŁUBA
...i te ściany...!

MACIEJ
(niespokojnie)
I te ściany?

SKOŁUBA
I te obrazy...

MACIEJ
I te obrazy?...

SKOŁUBA
(spoglądając nań ukradkiem)
Dwór ten znany...

MACIEJ
(coraz niespokojniej, biorąc go za rękę)
Bez urazy, z czego znany?

SKOŁUBA
Straszny dwór, straszny.

MACIEJ
Te obrazy, zegar, ściany...
Z czegóż zatem dwór ten znany?

SKOŁUBA
(znacząco)
Dobrej nocy!

MACIEJ
(zatrzymując go)
Nie! Nie! Ja nie puszczę waszeci!

SKOŁUBA
Dobrej nocy!

MACIEJ
Co znaczą twoje słowa tajemnicze?

SKOŁUBA
Dobrej nocy!

MACIEJ
Choć się nie lękam,
jednak wiedzieć życzę.
Bardzo więc proszę,
Niechaj waść mnie oświeci.

SKOŁUBA
(ironicznie)
Nie lękasz się?

MACIEJ
Nie!

SKOŁUBA
Widzę... zresztą jest nas dwóch.
Posłuchaj więc, gdyś taki zuch!
Ten zegar stary gdyby świat,
Kuranty ciął jak z nut.
Zepsuty wszakże od stu lat,
Nakręcać próżny trud.
Lecz jeśli niespodzianie
Ktoś obcy tutaj stanie,
Pan zegar, gdy zapieje kur,
Dmie w rząd przedętych rur.
Dziś zbudzi
cię koncercik taki.
Boisz się?

MACIEJ
Nie.

SKOŁUBA
Nie?

(podając mu tabakierkę, złośliwie)
 
Zażyj tabaki.

(wskazując)
 
Te wielkie malowidła dwa,
Na względzie wasze miej.
Miecznika praprababka ta,
Ta praprababką tej.
Przy obcych w nocnej dobie,
Te praprababki obie
Wyłażą z ram, gdy pieje kur
I nuż w zacięty spór.
Niejednym się już
Dały we znaki.
Strach waści?

MACIEJ
(złowrogo)
Nie!

SKOŁUBA
(gra jak wyżej)
Nie? Zażyj tabaki...!

(Odchodzi zostawiając Macieja w osłupieniu

Druga Scena

MACIEJ
(sam)
Poszedł, zostawił mnie...
Niech cię piorun trzaśnie!
Zapewne kłamał, licho go pal!
A gdyby trochę prawdy ukrywały te baśnie,
Toż byśmy mieli dopiero bal!

(zmierzając ku drzwiom)
 
Nie widać panów.

HANNA
(głos z portretu z prawej)
Już idą!

JADWIGA
(głos z portretu z lewej)
Już idą!

MACIEJ
(Przelękniony, wraca na środek sceny, rozpatruje się)
Hę? Co? Kto?... Kto tu jest?
Nie widzę nikogo.
Wyraźniem słyszał:
„Już idą! Już idą!”.
Skądże te słowa pochodzić mogą?
Toć jeszcze nie piał kur,
Czyżby tak wcześnie zaczynał się spór
Tych praprapra...

(Spostrzega, że miejsce malowanych zajęłyruchome twarze)
 
Aj! Ja nie marzę!
Praprababki wykrzywiają twarze,
Zgasłymi oczyma przewracają obie...!
Ratuj kto żywy!

(Uciekając, wpada w drzwiach na Zbigniewai Stefana)
 
Aj!

ZBIGNIEW
(zdziwiony)
Macieju, co tobie?

Trzecia Scena

(Stefan, Zbigniew, Maciej. Pachołkowie wnoszą
świece, jeden idzie na prawo, drugi chce iść na lewo)

MACIEJ
Nic, nic, powiem w jednym słowie
Jak odejdą pachołkowie.

(zatrzymując jednego ze świecą)
 
Stój!
Tu na stole postaw świecę.

(Pachołek stawia i odchodzi)
 
Te dwie, o te dwie postacie,
A ten zegar, a te ściany...

STEFAN
Co ty pleciesz?

ZBIGNIEW
Co się dzieje?

MACIEJ
Niechże tylko kur zapieje...

(do jednego)
 
Panie,

(do drugiego)
 
Panie mój kochany!

ZBIGNIEW
I cóż, gdy zapieje kur?

MACIEJ
Ten zegar stary gdyby świat,
Zepsuty od tysiąca lat,
Kuranty gra z przeklętych rur.
Prababka ta
Z prapraprapra
Prowadzi spór.
Koncercik taki
Da się we znaki.
Czy się nie boisz? Zażyj tabaki!

STEFAN
Oszalałeś, bracie luby!

ZBIGNIEW
Skądże te smalone duby?

MACIEJ
Od klucznika, od Skołuby.

ZBIGNIEW
On żartował, wstydź się, wstydź.
Przelewałeś w boju krew,
Taki żołnierz, taki lew,
Skąd ci teraz tchórzem być?

MACIEJ
W boju panie inna rzecz.
Gdy Skołuba poszedł precz,
Praprababek tych obrazy
Wymówiły dwa wyrazy.

ZBIGNIEW
(ze śmiechem)
Jakież?

MACIEJ
„Już idą! Już idą!”
I oczyma wzięły w kleszcze.
Patrzcie! Przewracają jeszcze!
One nam tu głowy utną!

ZBIGNIEW
(do Stefana)
Stary z zabobonu słynie,
Słyszał dziwy o tym dworze.
Zresztą trochę łyknął może,
Jak się wyśpi, strach ominie.

STEFAN
(do Macieja)
Idźże za Zbigniewem tam,
Ja przenocuję sam
Naprzeciwko w tej komnacie.
Dobrej nocy życzę wam!

ZBIGNIEW
(Wypychając Macieja naprzód, wychodzi na lewo za scenę)
Dobranoc, bracie.

Czwarta Scena

STEFAN
(Sam. Idzie do okna)
Cisza dokoła, noc jasna, czyste niebo,
Księżyc płynie swobodnie
Po przestrzeni bez chmur.
Tajemnych uczuć niepojęta władza
Odbiera sen, tęsknotę naprowadza,
Sercu marzenie staje się potrzebą.
Tak, tak! To straszny, bardzo straszny dwór!
Prawdę mówił Maciej stary,
Są tu strachy, są tu czary.
Ten niepokój nieustanny,
Myśl o wzroku pięknej Hanny,
Mówią jasno w chwili tej,
Że czarami, że czarami oczy jej!
Tak, niezawodnie,
Bo wszedłszy pod ten dach,
Tylko mi tych oczu strach!

(po chwili)
 
Nie, nie! Nie myślmy o tym!
Baczność, Stefanie.
Wszak się przyrzekło żyć
W bezżennym stanie!

(Zegar bije dwunastą)
 
Cóż to jest?
Maciej mówił, że od lat tysiąca,
Chyba dusza wracająca
Spoza grobu, dla pokuty
Wprowadza w obrót zegar ten popsuty.
Przestał bić...

(Zegar skończywszy bić, gra poloneza. Muzyka za sceną)
 
A teraz gra.

(Słucha. Zegar kończy)

Boże mój! Melodia ta,
O, jakież chwile przypomina,
Jak rozżarza w piersi krew.
Mój ojciec w kole rodzinnym naszym
Mnie lub Zbigniewa, starszego syna,
Ucząc drewnianym władać pałaszem,
Tak często nucił ten sarmacki śpiew!
Słyszę tę piosnkę
Z dziecięcych wspomnień echem,
Jak płynie z piersi ojca
Do niebiańskich stref!
Widzę, jak matka
Z anielskim swym uśmiechem
Strzeże synów,
Swoich synów
Igrających w cieniu drzew.

(Zegar gra. Muzyka za sceną)
 
Matko moja miła!
O, matko moja miła!
Po twym zgonie
W ojca łonie
Skonał ten serdeczny śpiew,
Serdeczny śpiew!
Słyszę, jak rodzic
Tę pieśń swobodnie nuci,
Gdy za najświętszą sprawę
Śpieszy przelać krew...
Widzę, jak matka
Niepewna, czy on wróci,
Wzywa Boga,
Prosi Boga,
By łagodził wojny gniew!

(Zegar gra. Muzyka za sceną)
 
Matko moja miła!
Gdyś nas osierociła,
Po twym zgonie w ojca łonie
Skonał ten serdeczny śpiew,
Serdeczny śpiew!

(Idzie w głąb do okna z prawej
strony I staje przy nim zadumany)

Piąta Scena

(Stefan I Zbigniew)

ZBIGNIEW
(wchodząc z lewej)
Morfeusz do mnie wcale nie przylata!
Zazdroszczę Maciejowi
Co w obawie o brata,
Poszedłszy na spoczynek
Z załzawioną rzęsą,
Zasnął i chrapie, aż się szyby trzęsą!

(postępując ku drzwiom komnaty Stefana)
 
Oho! tam jakaś postać z wolna się porusza!
 
(spoglądając z uśmiechem na obrazy)
 
Czy z tych którego pokutująca dusza
Odwiedza dawno opuszczony świat?

(mocniej)
 
Kto tu?

STEFAN
(Ocknął się)
Kto?

ZBIGNIEW
(poznając)
Pan brat!

STEFAN
(podobnież)
Pan brat!

ZBIGNIEW
(ze śmiechem)
Szczególne to spotkanie,
Co robisz tu, Stefanie?

STEFAN
Któż zgadnąć się spodziewa,
Co wiodło tu Zbigniewa?

ZBIGNIEW
To po jednym poznasz słowie.
Tak, to po jednym poznasz słowie.
Od wieczerzy szumi w głowie.
A myśl moją ciągle ściga...

STEFAN
(żywo, z niespokojnością)
Panna Hanna?

ZBIGNIEW
(wolniej)
Nie! Jadwiga!

STEFAN
(uspokojony)
Wiedz wzajemnie, co tu robię.
Tak! Wiedz wzajemnie co tu robię!
Pasmo wspomnień snuję sobie,
A myśl moja nieustannie...

ZBIGNIEW
(żywo, jak wyżej)
Przy Jadwidze?

STEFAN
(wolniej)
Nie! Przy Hannie!

ZBIGNIEW, STEFAN
(razem, wesoło)
Jakże cenię
To zdarzenie,
Ten przychylny dla nas traf.
Mówiąc prościej, do zazdrości
Żaden z braci nie ma praw!
Jak przychylny traf!

ZBIGNIEW
(z uczuciem)
Gdym przy wieczerzy patrzył w jej oczy,
Płonęła żywym szkarłatem róż.
Drżeń mego serca oddźwięk proroczy
Jasną nam przyszłość zwiastował już,
Znikły złudzenia dotąd nieznane,
Znikł sen czarowny,
lecz pozostał ślad...
Uczułem w piersi mej tak błogą zmianę,
Jakbym raz pierwszy ten zobaczył świat!

STEFAN
Nie tak skoro, panie bracie,
Bo zniweczysz dawny plan!
Nie ma niewiast w naszej chacie.
Vivat! Vivat wolny stan!

ZBIGNIEW
Tak! Tak!Vivat wolny stan!
Dobrze! Dobrze mówisz, bracie!
Vivat! Vivat wolny stan!

STEFAN
(z uczuciem)
W krainy złudzeń wdziękiem bogate,
Gdy mnie prowadził tęsknoty ślad,
Wspomniałem sobie tę rodzinną chatę,
Jaką pamiętam od dziecięcych lat.
Pamiętam ją.
Wspomniałem, jako w nasz wiek poranny
Przy matce ojciec nie znał, co łzy
I pomyślałem, że obok Hanny
Ktoś tak uroczych doczeka dni!

ZBIGNIEW
(z uśmiechem)
Nie tak skoro, panie bracie,
Bo zniweczysz wspólny plan.
Nie ma niewiast w naszej chacie!
Vivat semper wolny stan!

STEFAN
(niechętnie)
Tak! Tak!Prawda!
Vivat wolny stan!

(Po chwili milczenia Zbigniew i Stefan cokolwiekzamyśleni
i zasmuceni postępują w głąb,jakby każdy chciał odejść do
siebie, ale bliskodrzwi równocześnie oglądają się jeden na
drugiego i obaj wracają na przód sceny. Dwaobrazy
matron usuwają się w górę. We framugachbędących za nimi,
naprzeciwsiebie Hanna i Jadwiga ubrane w kostiumy,jakie
były na malowidłach. W ciemnejgłębi obydwóch framug
dostrzec możnakręcone schodki rowadzące ku górze.
Stefani Zbigniew zajęci sobą nie dostrzegają tejodmiany)

ZBIGNIEW
(do brata)
A jednak...

JADWIGA
(Głos z obrazu. Z prawej, jak echo,
na które Zbigniew nie zważa)
A jednak...

STEFAN
A jednak...

HANNA
(głos z obrazu, z lewej, podobnie)
A jednak...

STEFAN
Ni boleści, ni rozkoszy
Z tkliwą duszą nie podzielać,
Nie mieć serca, co ci spłoszy
Chmurę z czoła, z oka łzę.
Nie mieć w schyłku dni na kogo
Chociaż błogosławieństwa przelać swe,
Czyliż to się szczęściem zwie?

HANNA, JADWIGA, ZBIGNIEW
Czyliż to się szczęściem zwie?

STEFAN
O nie! Nie mieć w schyłku życia komu
Choćby swe błogosławieństwa dać,
Jestże to życia cel?
Czy to się szczęściem zwie?

HANNA, JADWIGA, ZBIGNIEW
O nie! O nie!

HANNA, JADWIGA
Ni boleści, ni rozkoszy
Z tkliwą duszą nie podzielać...

ZBIGNIEW
Swej rozkoszy
Z tkliwą duszą nie podzielać...

HANNA
Nie mieć w schyłku dni na kogo...

STEFAN
I błogosławieństwa przelać...

HANNA, JADWIGA
STEFAN, ZBIGNIEW
Toż szczęścia droga,
Toż życia cel?
Czy to się szczęściem zwie?
Ni boleści, ni rozkoszy
Z tkliwą duszą nie podzielać.

HANNA
Nie mieć w schyłku dni na kogo...

STEFAN
I błogosławieństwa przelać...

HANNA, JADWIGA
STEFAN, ZBIGNIEW
Toż szczęścia droga, toż życia cel?
Czy to się szczęściem zwie?
Ach! Czyliż to jest życia droga,
Czy to cel? O, nie!

(Przy końcu kwartetu Damazy, który siedziałw zegarze,
wychyla głowę, ogląda się po sali,a spostrzegłszy Hannę
i Jadwigę, wychodzi ostrożnie na środek sceny)

HANNA
(Spostrzegłszy Damazego, wydaje mimowolny okrzyk)
Pan Damazy!

JADWIGA
(podobnie)
Pan Damazy!

(Damazy na te słowa ucieka na powrót dozegara)

ZBIGNIEW
Co to znaczy?

STEFAN
(spostrzegając)
Ach! Obrazy...!

(Obrazy zasuwają się)

MACIEJ
(Rozespany wbiega ze strachem z lewej strony)
Gwałtu! Gwałtu! Pieje kur!

STEFAN, ZBIGNIEW
Obrazy!

(Zbigniew i Stefan, jeden w jedną, drugi w drugą
stronę biegną do obrazów, które w ich oczach zanim
dobiegli, zasuwają się.Starają się natrafić na sprężyny
usuwająceobrazy)

STEFAN
(po bezskutecznych usiłowaniach)
To zapewne żart niewieści!

ZBIGNIEW
(podobnie do Stefana)
Pójdź! Zobaczym, co tam mieści
W przedłużeniu dworski mur!

(spostrzegając Macieja)
 
Ha! Ha! Maciejzdjęty trwogą.

MACIEJ
(jeszcze rozespany)
Już prababki wiodą spór!

ZBIGNIEW
(mocno do ucha Maciejowi)
Pilnuj! Nie puść stąd nikogo!

(Stefan i Zbigniew wychodzą żywo, przez oknawidać,
jak się rozbiegają w przeciwne strony)

MACIEJ
(tuż przy drzwiach, którymi wybiegają panicze,
jeszcze nie mogąc przyjść do siebie)
Straszny dwór!
Straszny dwór!

(Idzie do okna z lewej i usiadłszy na krześle, wygląda
za paniczami, potem zaczyna drzemać. Tymczasem
Damazy wyłazi z zegara i zbliża się na przód sceny)

Szósta Scena

(Maciej, Damazy)

DAMAZY
(na stronie)
Tak! To Hanna i Jadwiga!
 
(Idzie do jednego obrazu i naciska
sprężynę. Obraz usuwa się do połowy)
 
Już jej nie ma...

(Puszcza sprężynę, obraz zapada.
Biegnie do drugiego i czyni to samo)
 
I tu figa!

(spoglądając kolejno na te dwa obrazy)
 
Więc domyślać się należy,
Że są w basztach lub na wieży.
Stamtąd zejdą na korytarz
I już bratku ich nie schwytasz.
Toż się zbiegły myśli nasze,
Ich myśl... jak raz z myślą moją!
One straszą i ja straszę!

(wolniej)
 
Lecz się tchórze coś nie boją!

MACIEJ
(Zmierza ku drzwiom)
Aj! Kto tu!?

DAMAZY
(stając w cieniu przy zegarze)
Kto tu?

MACIEJ
(postępując do drzwi)
Święci patroni! To duch z zegara!

DAMAZY
Puszczaj!

MACIEJ
(z trwogą)
Nie mogę!

DAMAZY
(ze śmiechem)
He! Ten ze strachu zębami dzwoni!

(strasznym głosem)
 
Puszczaj, bo pilno w czyśćcową drogę!

MACIEJ
(jak wyżej)
Nie! Nie! Ja nie mogę!

DAMAZY
Puszczaj, ja jestem dusza z zegara!

(Przysuwa się tak, że z okna światło
księżycowe pada na niego)

MACIEJ
(poznając)
Aj! Co ja widzę? To on! Tak! tak!
To jest ta dusza, co bez kontusza
Wzdycha przebrana w niemiecki frak!

Scena Siódma

(Damazy, Maciej, Zbigniew i Stefan)

MACIEJ
(Do Damazego, który znowu się zbliża)
Nie, nie wypuszczę, bo zakazano,
Nie wyjdziesz duszko aż jutro rano!

(Zamyka drzwi)

DAMAZY
(z gniewem)
Co? Do kroćset diabłów! Ruszaj mi precz!

MACIEJ
Duchom zamknięcie drzwi nie dokucza,
Kto duch, niech zmyka dziurką od klucza!

DAMAZY
Puszczaj, bałwanie!

MACIEJ
Daremna rzecz!

(Słychać pukanie, Maciej otwiera)

ZBIGNIEW
Co tu za wrzawa?

MACIEJ
Kiedy pan każe,
Sługa pilnuje, ani się rusza.

ZBIGNIEW
(spostrzegając Damazego)
A! Pan Damazy!

MACIEJ
Nie! To jest dusza,
Co pokutuje w starym zegarze!

STEFAN
(serio do Damazego)
Pan? Pan w zegarze?

ZBIGNIEW
(podobnie)
Ha! To ciekawe!

STEFAN
(z mocą)
Więc się tu skryłeś,
by z nas żartować!
By nas ośmieszyć, zdasz z tego sprawę!

DAMAZY
(na stronie, strwożony)
Dowcipie, ty mnie z biedy wyprowadź!

(do Stefana i Zbigniewa)
 
Nie, nie panowie!

ZBIGNIEW
A te kuranty! A te obrazy!

DAMAZY
Nie wiem, skąd się to wzięło,
Nie śmiałbym ściągać waszej urazy!

STEFAN
Paniczu, kłamiesz! To twoje dzieło!

DAMAZY
Nie! Na honor, nie!

ZBIGNIEW
(wskazując na zegar)
Więc po cóż tam?

DAMAZY
(na stronie, wpadając na koncept)
Ha! Wybornie! Już ich mam!

(do obecnych)
 
Słyszałem dawno,
że w tej Sali strach spać,
czy prawda dociec chciałem,
Lecz sam nocować tu nie śmiałem.
Aż gdy ją wam dziś oddali,
Ośmielony w mym zamiarze,
Wcześniej skryłem się w tym zegarze
I dziś rękę w ogień włożę,
Żem słyszał prawdęO tym strasznym dworze!

(Maciej zbliża się i słucha ciekawie)

ZBIGNIEW, STEFAN, MACIEJ
Cóż tedy?

DAMAZY
(z powagą)
Mówią, że gmach ten przed laty
Powstał z hańbiących usług zapłaty,
Że na nim przekleństwa i łzy
I stąd gniew boski tu grzmi!

STEFAN
(do Zbigniewa z mocą)
Z hańbiących usług?

DAMAZY, MACIEJ
ZBIGNIEW I STEFAN
Mury te powstały z hańbiącej zapłaty!

ZBIGNIEW
I stąd nad nimi boski gniew.

MACIEJ
Stąd nad nimi gniew.

DAMAZY, MACIEJ
ZBIGNIEW, STEFAN
Gniew boski straszny grzmi!

STEFAN, ZBIGNIEW
Ach, jeśli na tym dworze
Ciąży przekleństwo Boże,
Chmura, co nad nim się czerni,
Może ogarnąć i nas.

MACIEJ
Nieszczęścia chmura ta,
Co nad nim się czerni,
ogarnie i nas.

DAMAZY
(z powagą)
Wygrana! Zwycięstwa dwa!

ZBIGNIEW, STEFAN
MACIEJ, DAMAZY
Chmura, co tu się czerni,
Może ogarnąć nas.

ZBIGNIEW
A więc słowu swemu wierni,
Rzucajmy, rzucajmy te progi!

MACIEJ
Rzucajmy te progi!

MACIEJ, ZBIGNIEW
Rzucajmy, póki czas.

DAMAZY
(z powagą)
Już ich ogarnia strach.
Wygrana przez me wykręty.

MACIEJ
Rzucajmy dwór przeklęty,
Ganki te, zakręty...

ZBIGNIEW, STEFAN
Rzucajmy dwór przeklęty,
Strzeżmy się ponęty.

ZBIGNIEW,MACIEJ
Bo piekieł każdy gmach
Co wzniósł się na łzach!
Bo piekłem każdy gmach na bratnich łzach.

STEFAN, ZBIGNIEW
MACIEJ, DAMAZY
Rzucajmy gmach!
Przeklęty, przeklęty,
Na bratnich stawion łzach!

(Damazy odchodząc, zdaje się zapewniać Stefana i
Zbigniewa o prawdzie tego, co powiedział. Ci postępują
z nim parę kroków, maciej odprowadza ich aż do drzwi)



AKT  CZWARTY


(Komnata jak w drugim akcie)

Pierwsza Scena

HANNA
(Sama przechadza się zadumana)
„Do grobu trwać w bezżennym stanie!”,
Zamiar dziwny niesłychanie!
Mówi pani Cześnikowa,
Że z nich każdy wolność chowa,
Aby nie ulegać łzom,
Gdy głos święty, niewzruszony,
Mimo prośby, płaczu żony
Każe swój pożegnać dom!
Myśl szlachetną z serca chwalę,
Lecz na waszych rojeń odparcie
Mężni rycerze, powiem otwarcie,
Że polskich niewiast nie znacie wcale!
Któraż to, która,
Tej ziemi córa
Nie drży z powicia
Życiem jej życia?
Któraż to zrywa
Boskie ogniwa,
Co duszę spolą
Z rodzimą dolą?
Gdy z woli nieba,
Ofiary trzeba,
To narzeczona
Trwogę pokona.
Nad ślubne gody,
Rycerzu młody,
Sama ci wskaże
Świętsze ołtarze!
Ach! Któraż to, która...

Druga Scena

Hanna, Damazy)

DAMAZY
(wbiegając z głębi i spostrzegając Hannę)
Pani! Pani! Co się dzieje?
Aj! Aż mi się w oczach mieni!
Dwaj rycerze wystraszeni
Uciekają dziś, przy święcie!

HANNA
(zdziwiona)
Co to znaczy?

DAMAZY
Maciej stary
Już pakuje się zawzięcie.
Miecznik ledwie nie szaleje!

HANNA
Odjeżdżają?

DAMAZY
(z ironią)
Że źle spali,
Że im strachy w wielkiej sali
Wyprawiły harce, gwary...
Więc dlatego jadą... tchórze!

HANNA
(żywo)
Kłamstwo!

DAMAZY
(na stronie)
Będziem mieli burzę,
Być jej świadkiem nie chcę wcale.
Miecznik nie na żarty gore!

(zacierając ręce)
 
Jak wyniosą się rywale,
Wtedy wracam i ślub biorę!

(Wybiega na prawo)

HANNA
(z mocą)
Odjeżdżają! Być nie może!

(Chce wyjść z głębi, ale w progu spotyka Stefana)

Trzecia Scena

(Stefan i Hanna)

STEFAN
(pomieszany)
Panna Hanna...

HANNA
A, mój Boże...
Czyż mi prawdę powiedziano,
Goście ojcu pożądani,
Choć przyrzekli, że zostaną
Odjeżdżają dziś...?

STEFAN
Tak, pani.

HANNA
(mocniej)
Dziś?

STEFAN
W tej chwili...

HANNA
Nagłej zmiany jakiż powód...?

STEFAN
Tajemnica...

HANNA
(wpatrując się w Stefana)
Tajemnica... pan zmieszany,
Głos twój drżący, blade lica...
Więc nieszczęście...

STEFAN
Dotąd żadne...
Lecz zagraża, czuję to...

HANNA
(spokojniej)
Tajemnica...Czyż nie zgadnę?

STEFAN
(żywo)
Och! Nie pragnij zbadać ją...!
Na jedno słowo, twe serce młode
Gorzkiej boleści dotknąłby grom.
Smutek by oddał świętą swobodę
Niezasłużonej zgryzoty łzom...
Nie, nie! O, Hanno, zostań szczęśliwa,
Jako istoty wolne od skaz.
Niech w głębi serca mego spoczywa
Głos, co z tych progów oddala nas!

HANNA
Czy z waszej chaty trwożące wieści?

STEFAN
Nie, nie, Bóg łaskaw, spokojnie tam...

HANNA
Czy z kraju odgłos groźniejszej treści?

STEFAN
Nie.

HANNA
(mocniej)
Więc nieszczęście
tu grozi wam?

STEFAN
(żywo)
Tak! Każda chwila spędzona dłużej
Wśród niepokoju serdecznych drżeń,
Całego życia niedolę wróży,
Wiecznej tęsknoty sprowadza cień!
Drogiej nadziei gwiazdą zaranną
Tu mi zapłonął zdradliwy los
I wydarł szczęście!
Hanno! Och! Hanno!
Żałuj biednego... To straszny cios!

HANNA
(na stronie)
Ach! To ów zamiar... nie wątpię dłużej,
Zgaduję powód serdecznych drżeń,
Zgaduję, co mu niedolę wróży
I co tęsknoty sprowadza cień.
Drogiej nadziei gwiazdą zaranną
I mnie zajaśniał zwodniczy los,
Lecz blask jej gaśnie. O, biedna Hanno!
Twą radość tłumi kolejny cios!

STEFAN
Tak! Każda chwila spędzona dłużej
Wśród niepokoju serdecznych drżeń
Całego życia niedolę wróży,
Wiecznej tęsknoty sprowadza cień!
Drogiej nadziei gwiazdą zaranną
Tu mi zapłonął zdradliwy los
I wydarł szczęście!
Hanno! Och! Hanno!
Żałuj biednego... To straszny cios!

HANNA
Więc to niezmienne postanowienie!

STEFAN
Dziś odjeżdżamy i brat, i ja...

HANNA
(upewniona w swoim mniemaniu)
I brat? Tak... tak... Lecz choć stałość cenię,
Może się odjazd odłożyć da...

(Stefan czyni przeczące poruszenie)
 
Zmartwicie ojca przykrą odmową.

STEFAN
(zakłopotany)
Ojciec przebaczy,
gdy nagli czas...

HANNA
Więc tajemnicę odgadłam ową,
Dziwna przysięga krępuje was!

STEFAN
Pani! Przez litość, nie badaj dłużej,
Gdy każda chwila serdecznych drżeń
Całego życia niedolę wróży,
Wiecznej tęsknoty sprowadza cień!
Drogiej nadziei gwiazdą zaranną
Tu mi zapłonął zdradliwy los
I wydarł szczęście!
Hanno! Och! Hanno!
Żałuj biednego... To straszny cios!

HANNA
(na stronie)
Tak... To ów zamiar, nie wątpię dłużej,
Odgadłam powód serdecznych drżeń,
Odgadłam, co mu niedolę wróży
I co tęsknoty sprowadza cień.
Drogiej nadziei gwiazdą zaranną
I mnie zajaśniał zwodniczy los,
Lecz blask jej gaśnie. O, biedna Hanno!
Twą radość tłumi kolejny cios!

(Zaraz po skończonym śpiewie Miecznik
i Zbigniew wchodzą z głębi.
Hanna spiesznieodbiega na prawo)

Czwarta Scena

(Stefan, Miecznik i Zbigniew)

MIECZNIK
(wchodząc mówi do Zbigniewa)
Nie zaprzeczaj, serca cierni
W mojej chacie waściom strach,
Toż bez niewiast, słowu wierni
Chcecie wrócić pod wasz dach.
 
ZBIGNIEW
Inny powód...

MIECZNIK
(do Stefana i Zbigniewa)
Ależ przecie,
gdy do jutra zostaniecie...

STEFAN
(żywo)
Nie, nie!

ZBIGNIEW
(żywo)
O, nie!

MIECZNIK
(wpatrując się w nich)
Ten i ten drży!

Piąta Scena

(Ciż sami i Maciej)

MACIEJ
(wszedłszy z głębi)
Bryka zaszła na podwórze...

MIECZNIK
(zniecierpliwiony)
Więc jesteście chyba tchórze!

MACIEJ
(zbliżając się)
Kto tchórze? Moi panicze...?

MIECZNIK
Tak! Tak! I ty!
Wiem o strachach, wiem, że stąd
Śmieszny was wygania wzgląd!

MACIEJ
(urażony)
Tchórze... tchórze moi panicze!

(Zbliża się i powtarza słowa Damazego)
 
Mówią, że ten gmach przed laty...

STEFAN
(żywo)
Macieju, milcz!

MACIEJ
Powstał z hańbiących usług zapłaty...

ZBIGNIEW
Co czynisz?

STEFAN
Milcz, stary!

ZBIGNIEW
Zlituj się!

MACIEJ
(nie zważając)
Że tu przekleństwo i łzy...

ZBIGNIEW
(żywo)
Powstrzymać nie ma sposobu.

MACIEJ
Że stąd nad nimi gniew boski grzmi!
A więc, gdy na tym dworze...

STEFAN
Macieju, milcz!

MACIEJ
...ciąży przekleństwo Boże...

ZBIGNIEW
Ach, zamilcz raz!

MACIEJ
...chmura, co tu się czerni...

MIECZNIK
Co to jest?

MACIEJ
...może ogarnąć i nas.

ZBIGNIEW, STEFAN
O, w jakże trudne położenie
Maciejwprowadza nas!

MIECZNIK
Nic nie rozumiem, nie rozumiem was.
 
MACIEJ
Wszak kubek w kubek, słowo po słowie,
Dlaczego dwór ten strasznym się zowie,
Tak pan Damazy tłumaczył nam!

Szósta Scena

(Słychać w oddaleniu odgłos dzwonków mnóstwa sań
i brzęk kółek krakowskich chomąt. Ciż sami i Skołuba)

MIECZNIK
(żywo)
Co to ma znaczyć?

STEFAN, ZBIGNIEW
On nie wie sam!

MACIEJ
Wszak kubek w kubek, słowo po słowie,
Dlaczego dwór ten strasznym się zowie,
Tak pan Damazy tłumaczył nam!

MIECZNIK
Ach! Zgaduję! Pan Damazy,
Co się w żarty wdał niewieście;
Miły żart, gdy bez urazy.
Ale tak! To diabła wart!

SKOŁUBA
(wchodząc z głębi)
Jaśnie Panie!

MIECZNIK
(żywo)
Milcz, niemrawo!
Pan Damazy, proś, niech żwawo przyjdzie tu...!

SKOŁUBA
On już dawno w mieście.

MIECZNIK
(zdziwiony)
Wszak wyjechał? Wyniósł się!?

(Skołuba i Maciej czynią znak potwierdzający. Dzwonki
coraz mocniejsze. Wszyscy, próczSkołuby słuchają)

STEFAN, MIECZNIK
MACIEJ, ZBIGNIEW
Cóż to?

SKOŁUBA
Owóż, jaśnie panie!
Biegłem donieść ile tchu,
To kuligiem liczne sanie
Po gościńcu pędzą tu.

MIECZNIK
(z pośpiechem do Stefana i Zbigniewa)
Każcie wyprządz; głupią baśnię,
Jak powróci pan Damazy,
Bardzo łatwo wam wyjaśnię,
Przytem uszów natrę mu!

(Dzwonki coraz głośniejsze, ustają kolejno.
Słychaćwesoły gwar za sceną. Zbigniew i Stefan wydają
cichy rozkaz maciejowi, który zasmucony odchodzi)

Scena Siódma

(Drzwi główne otwierają się na całą szerokość. Na czele
mnóstwa gości w różne stroje poprzebieranych wbiega
arlekin z trzepaczką, a wołając „Kulig! Kulig!”, uderza
nią poramieniu Stefana i Zbigniewa i obiega dokoła
Miecznika, po czym znika w tłumie. Muzykanci przybyli
z kuligiem, ustawiają się w rogu sali. Goście, jedni
poprzebierani w stroje cudzoziemskie, inni,
mianowiciemężczyźni, w ubiory przedniejszych bóstw
Parnasu, inni w wiejskie z różnych okolic, a najwięcej
krakowskie, w maskach i bezmasek, witają ochoczo
Miecznika, a wieluz młodzieży ściska po przyjacielsku
Stefanai Zbigniewa. Skołuba wchodzi i zatrzymujesię
przy drzwiach środkowych, czekającrozkazów)

CHÓR
Od terema do terema,
Czy to śnieg, czy lodu łom,
Do Miecznika zajedziema.
Kulig! Kulig w jego dom!
Gdy do gardła mróz sięga,
Złotym je węgrzynem płucz!
Zima tęga, Mieczniku,
Od piwnicy dawaj klucz!
Od terema do terema,
Czy to śnieg, czy lodu łom,
Do Miecznika zajedziema,
Kulig, kulig w jego dom!
Kiedy mróz do gardła sięga,
Złotym je węgrzynem płucz!
Hej! Mieczniku, zima tęga,
Dawaj, dawaj klucz. Hu! Ha!
Do piwnicy dawaj klucz. Hu! Ha! Hej!
Mieczniku, dawaj, dawaj klucz!
Od terema do terema,
Czy to śnieg, czy lodu łom,
Hej, kulig! Hej!
W Miecznika dom! Hej, kulig! Hej!
W Miecznika dom
Tak od terema do terema
Zajedziema w jego dom!

(Muzyka rozpoczyna mazura. Mnóstwonowych par
wbiega środkowymi drzwiami łącząc się z tymi, co
są na scenie)

Mazur

CHÓR
Hej! Zagrajcie siarczyście,
Rżnijcie nam od ucha,
Smyczkiem rwać ogniście,
Puzon w grzmot niech dmucha,
Grajcie nam ogniście,
Smyczkiem rwać ogniście,
Puzon w grzmot niech dmucha,
Hejże, zgodnie wraz!
Ach! Muzyka to cudo!
Cieszy, poi, wzruszy;
Nie da nas owładnąć nudą,
Ona rajem duszy,
To uczucia maluje,
To w nas zapał budzi,
Ona uszlachetnia ludzi,
Z nią rozkoszy czas!
Ona wszystkich sztuk jest chlubą,
Najdawniejsza w świecie,
A z nią nawet lubo,
Kiedy źle na świecie,
Więc, gdy rozwesela,
Niechaj brzmi kapela,
Skrzypki, trąby, flety,
I buczący bas.
Hej, zagrajcie siarczyście...
Hej, dmij! Hej, rwij!
Z chłopska, co się zowie.
I niech w dziarskim chórze
Dusza wzleci w słowie,
Żyj nam, żyj, mazurze!
Tyś pól naszych brat.
Tańca kwiat, tańca kwiat
I pól brat.
Grajcie, grajcie nam tak dalej,
Niech te zgodne tony w serca trafią strony!
Grajcie, grajcie dalej!
Grajcie z sielska, co się zowie
I niech w dziarskim chórze
Dusza wzleci w słowie,
Z sielska, co się zowie.
Grajcie, grajcie nam tak dalej,
Niech te zgodne tony
W serca trafią strony!
Grajcie, grajcie dalej!
Niechaj brzmi kapela,
Niechaj rozwesela,
Skrzypki, trąby, flety i buczący bas.
Hej, zagrajcie nam siarczyście...
Zagrajcie siarczyście,
Hejże, zgodnie wraz!
Zagrajcie siarczyście,
Rżnijcie nam od ucha!
Hej, dąć i rżnąć!
Hej, dąć i rżnąć!
Grajcie nam! O grajcie tak dalej!
Dalej tak,
W tym chórze brzmij mazurze!
Hej! Siarczyście, hej! Ogniście
Rżnijcie, rżnijcie nam od ucha
Smykiem, smykiem rwać ogniście,
Niechaj puzon w grzmoty dmucha,
Hej! Dąć, hej! Rżnąć,
Ogniście, siarczyście wraz dać!
Hej! Rżnąć!
Flet skrzypki, buczący bas. Hej! Ha!

(Służba wchodzi z tacami pełnymi kielichówz winem i
ciast, które obnoszą między gośćmi. Niektóre osoby
spostrzegają roztargnienieMiecznika)

CHÓR
Gospodarzu, gospodarzu!
Coś z twych gości, coś z twych gości
Nie znać w tobie dziś radości.
Jakiś kłopot? Czy źle w domu?

MIECZNIK
(jeszcze bez humoru)
Nie, najdrożsi, wcale nie,
Tylko żal mi przyjaciela,
Co zabawy nie podziela,
Co dziś rano, po kryjomu
Z mojej chaty wyniósł się...

CHÓR
(ze śmiechem)
Hej, uspokój serce rzewne!
Toć to on, to on zapewne,
To arlekin luby nasz!

MIECZNIK
Pan Damazy!!?

CHÓR
(wypychając Damazego naprzód)
Tak! Tak, w te strony
Musiał wrócić i zmuszony, przebrał się!

MIECZNIK, STEFAN
ZBIGNIEW, MACIEJ, SKOŁUBA
Pan Damazy!

CHÓR
Oto go masz!

MIECZNIK, STEFAN
ZBIGNIEW, MACIEJ, SKOŁUBA
Pan Damazy!

CHÓR
(Zatrzymując Damazego,
który chciał schowaćsię)
To on sam! Ha! Ha! Ha!
Od terema do terema,
Czy to śnieg, czy lodu łom,
Do Miecznika zajedziema,
Kulig, kulig w jego dom!
Gdy do gardła mróz sięga,
Złotym je węgrzynem płucz!
Hu! Ha!
Hej! Mieczniku, zima tęga,
Dawaj, dawaj klucz. Hej! Dawaj,
Od piwnicy dawaj klucz!

ZBIGNIEW, MACIEJ, CHÓR
Pan Damazy!

DAMAZY
(zdejmując pokornie maskę)
Tak! To ja!

MIECZNIK
(serio do Damazego)
Wybornie! Więc wobec tych panów i pań
Wyjaśnisz może,
Czemu trzymasz źle o moim dworze,
Czemuś kalumnię rzucił nań?
Skąd prezumpcja,Skąd prezumpacja,
że ten gmachNa braterskich stawion łzach?

CHÓR
Ach! To jakiś dziwny żart...!
Kto śmiał wyrzec, że ten gmach
Na braterskich stawion łzach,
Tak, należytej kary wart!

MIECZNIK
(do wszystkich)
Czyż te baśnie sunt de fide?

DAMAZY
Mea culpa! Aj, Mieczniku!
Przy wieczerzy, jak na biedę,
Człek toastów pił bez liku,
A po winie wszak się zdarza,
Palnąć koncept z kalendarza!
Zwłaszcza, kiedy w mózgu pali,
Jak oddalić dwóch rywali!

MIECZNIK
(z uśmiechem)
Oni rywalami są!
Lecz kto waści szepnął to,
Im się o tym ani śni!

DAMAZY
(do Miecznika)
Trudno wierzyć! Dowiedź mi!

(przybierając uroczystą postawę)
 
Od dawna serce z głową na wyścigi,
Każą błagać, rojąc cudne sny,
O rękę...

ZBIGNIEW
(zachodząc z drugiej strony,
ciszej do Damazego)
Tylko nie panny Jadwigi
Lub oba uszy obetnę ci!

DAMAZY
(ze strachem przycisnąwszy oburącz uszy,
ale zaraz wstając do pierwszej postawy)
Nie, nie!
Pragnę, pragnę jak niebiańskiej manny,
Błagać z pokorą u twoich stóp
O rękę...

STEFAN
(podchodząc podobnie jak Zbigniew)
Tylko nie panny Hanny
Lub karabelą popchnę cię w grób!

CHÓR
Czyjej że waść pragniesz ręki?

DAMAZY
(wystraszony)
Byłem pewny, co za męki!
Pragnę błagać o nią,
Lecz rywale bronią!

STEFAN
(żywo zbliżając się do Miecznika)
Tak, o dłoń Hanny błagam w pokorze.
Panie! Racz synem nazywać mnie.

ZBIGNIEW
(podobnie)
O drugą córkę w serca ferworze
Na przyjaźń ojca zaklinam cię!

CHÓR
(wesoło)
Co za dziwne zdarzenie.
To dziwne zdarzenie,
Jak mile dziwi nas,
Zadziwia nas,
Jak niespodzianie mile dziwi nas.

MIECZNIK
Jam to czytał z waszych lic,
Lecz nie będzie z tego nic,
Aż się każdy jasno dowie,
Skąd i odkąd w Kalinowie
Dwór się strasznym dworem zwie.

(Idzie żywo ku drzwiom z prawej stronyi
woła córki, które natychmiast ukazują się)
 
Hej! Dziewczęta! Otóż one!
Jak biedaczki zasmucone!

(Bierze za ręce Hannę i Jadwigę I zaprowadziwszyna
przód sceny, staje między nimi)

CHÓR
Jak biedaczki zasmucone.

MIECZNIK
Pójdźcie, pójdźcie wesprzeć mnie!

CHÓR
Pójdźcie do nas, pójdźcie wraz,
Więc się każdy jasno dowie,
A więc każdy jasno dowie się,
Skąd i odkąd w Kalinowie
Dwór się strasznym dworem zwie!

(Damazy wybiega na prawo)

Ósma Scena

(Ciż sami prócz Damazego, Hanna i Jadwiga)

MIECZNIK
(Którego wszyscy goście ciekawie słuchają)
Przed stoma lat
Mój zacny dziad
Zbudować ten rozkazał dwór
I dziewczę kwiat
Zaślubił rad,
A Bóg im dał dziewięć cór!

CHÓR
A Bóg im dał aż dziewięć cór!

MIECZNIK
Najpierwsza z róż,Gdy wzrosła już,
Gdy powab głoszono jej,
Pojawił się młodzian tuż.

(do Hanny)
 
I cóż?

HANNA
(spuszczając oczy)
I wnet zakochał się w niej!

CHÓR
I wnet zakochał się w niej!

MIECZNIK
Za tamtą trzy,
Hoże jak skry,
Więc młodzież wraz
z sąsiedzkich strzech
W konkury grzmi, zajeżdża.

(pytając Jadwigi)
 
I?

JADWIGA
(spuszczając oczy)
I ożeniło się trzech!

CHÓR
I ożeniło się ich trzech!

MIECZNIK
W taki to ślad
Przez kilka lat
Za zięciem zjawiał się tu zięć.
Aż zacny dziad
Wyprawił w świat...

HANNA, JADWIGA
Najmłodszych dziewczątek pięć.

CHÓR
Dziewczątek pięć, dziewczątek pięć!

MIECZNIK
Lecz gdy tu hucznie
Wesela grzmiały,
Wkoło kaducznie
Panny starzały.
Więc matki, ciocie
W próżnym kłopocie,
W daremnej złości
Czekając gości,
Za gratką gratka,
Gdy je mijały,
Dwór mego dziadka
Strasznym, strasznym przezwały!

CHÓR
Dwór ten
Strasznym przezwały!

Scena Dziewiąta

(Ciż sami, Cześnikowa (przesadnie wystrojona)
i Damazy, który wyszedłszy z nią, opowiada)
po cichu, co się stało)

MIECZNIK
(do Cześnikowej)
I niesłusznie w pani mowie
Każdy z nich był niby tchórz!

STEFAN, ZBIGNIEW
(do Cześnikowej)
Skąd się dwór ten strasznym zowie,
Stryjeneczko, wiemy już!

MIECZNIK
I tak strasznym będzie wciąż!
do Stefana i Zbigniewa
Boska wola... Wasza chęć,

(wskazując na Zbigniewa)
 
Patrz Jadwisiu! To twój mąż!

(wskazując na Stefana)
 
Hanno! To mój drugi zięć!

HANNA, JADWIGA
Jakże będzie, panie bracie?
Gdzie wasz niezależny stan?
Toć niewiasty w waszej chacie!
A gdzież taki piękny plan?!

WSZYSCY
Nie tak, nie tak! Słuszność macie,
Z ojców rodzin bierzcie wzór.
Będą żony w waszej chacie;
Niechaj żyje straszny dwór!